Dersim jenosidini
Anma Gunu
Her Yil

12 Temmuz

I. BÖLÜM
KEMALÄ°ST TÃœRK
MİLLİYETÇİLİĞİNE
KARÅžI ALEVÄ° KÃœRTLER
Dersim AleviliÄŸi ve
Mustafa Kemal'e
Karşı I. Kürt
Ayaklanmetsı 'ndaki Rolü
(Koçkiri, 1919-1921) (*)

Hans-Lukas KÄ°ESER
Kaynak Munzur (Dersim etnografya dergisi) 2001 Ankara
Sayi 5 Sayfa 3-35

AYAKLANMA

GiriÅŸ

1919'da Kürdistan Teali Cemiyeti'nin Ä°s­tanbul'daki toplantısında⁽¹⁾, Dersim kökenli genç veteriner Nuri Dersimi sözü alır ve Türk hükümetinin bu bölünmeden faydalanmasını önlemek için, Sünni ve Alevi Kürtlerin barış­maları yönünde bu milliyetçi aydınlar kulübü üyelerini iknaya çalışır. Söyledikleri "ÅŸiddetle reddedilir." Bu konuyla ilgili Nuri Dersimi anılarına ÅŸunu ekler:

"Ne yazık ki, bölgedeki ayaklanmalar es­nasında ne Alevi Kürtler, Sünni Kürt ayaklan­malarına ne de Sünni Kürtler, Alevi Kürt ayaklanmalarına katılırlar. Ayaklanmaların iki ayrı kola bölünmesi Türk hükümetinin le­hine olmuÅŸtur."⁽²⁾

Bu dinsel ayrılık niye? Kökenleri nelerdir, hangi koÅŸullarda yer alır? AraÅŸtırmam, Birin­ci Dünya Savaşı sonrası Osmanlı Ä°mparatorlu-ÄŸu'nun çöküşünü izleyen ve Anadolu'nun baÅŸkansız kaldığı yıllarda geliÅŸen Koçkiri-Dersim (1919-1922) baÅŸkaldırı hareketi üzeri­ne yoÄŸunlaÅŸtı. Hemen bir baÅŸka soru geliÅŸir: Neden Dersim Kürtleri, bağımsızlık savaşı döneminde (1919-1923) Kemalist rejime kar­şı ayaklanan ilk ve son Kürtler⁽³⁾ oldu?

(*) Hans-Lukas Kieser'in bu makalesi munzurder­gisi tarafından Fransızca'dan Türkçe'ye çevrildi. Za­man eksikliğinden dolayı yazar, bu çeviriyi sadece kıs­men kontrol edebildi.

Tarihsel olaylann anlatımıyla (I. bölüm) baÅŸlayan araÅŸtırma, bu olayla­rın Alevi yönünü sorgulayarak (II. bölüm), sonuçlar çıkaracaktır (III. bö-lüm).⁽⁴⁾

Hazırlanış

Koçkiri baÅŸkaldırısının "Diyarba­kır, Van, Bitlis, Elazığ ve Dersim-Koçkiri bölgelerini" içeren bağımsız "devlet" özlemi, genç Kürt milliyetçi­liÄŸi için önemli bir aÅŸamadır. Aslında, böyle bir Kürt bağımsızlığı ne XIX. yüzyılın ortalarına doÄŸru güçlü bir Botan Emir'i olan Bedirhan Bey'in, ne de Jön-Türk ihtilalinden sonra Ä°s­tanbul'da kurulan birinci Kürt Kulüp­lerinin amacı oldu. (1908)⁽⁵⁾; bu zama­na kadar halifeliÄŸin kaldırılması hiç gündeme gelmemiÅŸti. Ä°smini Sultan Abdülhamit'ten alan "Hamidiye" adındaki Sünni Kürt aÅŸiretlerinin sü­varilik alaylarını 1890'dan itibaren Ermeni milliyetçiliÄŸine karşı ayakla-nışı, Birinci Dünya Savaşı ertesine kadar Kürtlerin birçoÄŸunu Türk-Os-manlı devletine baÄŸlayan asıl bağı açıkça gösterir.⁽⁶⁾

Dersimlilerin çoÄŸu Türk-Rus (1914-1917)⁽⁷⁾ ve Türk-Ermeni yenil­gisinden faydalanmaya çalışmışlar­dır/^ Bu arada bazıları açıkça Rus ta­rafını tutmuÅŸlardır. 1917'de, Dersim-

lilerle Rus komutanı Lahof ve Ermeni komutanı Murat Paşa arasında görüş­meler yapılmıştır. 1918'de Rusların çekilme tehditiyle karşılaşan Dersim, bir yarı özerklik kazanmıştır. Bazı gençleri zorla askere almanın dışında Türkler, Dersimlileri kendilerine ka­tılmaları yönünde ikna edememişler­dir. Ancak Birinci Dünya Savaşı so­nuna doğru karar verirler.

Ruslar çekilir ve Ermeni güçleri yalnız kalır kalmaz, Türk hükümeti­nin gözüne girmek ve ayaklanmaları ona unutturmak gerektiğini düşünen bazı Dersindiler, kendilerine ödenen pek çok ücrete de kanarak milis olur­lar^

Dersim'in güçlü aşiret ağası Seyit Rıza, karşı koymayı hep tehlikeli bulmuştu, fakat sonunda Ovacık'taki aşiretlerin bir kısmıyla birleşip Er­meni güçlerini Erzincan ve Erzu­rum'dan kovmaya karar verir. Çeki­len Ermenilerin Kürt köylerine saldı­rılarından çekinen Seyit Rıza'nın, an­cak uzun süre tereddüt ettikten sonra Kürtleri korumak için katılmasının Nuri Dersimi tarafından altmm çizil­mesi önemli bir tutumdur.

Ne Seyit Rıza ne de Dersimlilerin geneli Ermenilere karşı düşman ol­mak istemişlerdir. Her zaman Der­sim'in doğu ve batı bölümlerinin bü-

yük bir kısmı Ermenilere karşı yapı­lan harekatlara katılmamışlardır.⁽¹⁰⁾

Jön-Türk hükümeti, BektaÅŸilerin başı olan Çelebi Cemalettin Efendi aracılığıyla Dersimlileri Türk ordusu­na katılmaları yönünde kendisine çekmeye çalışmıştır. Kurmay, Rus ve Ermenilere karşı olan savaşında kesin bir çözüm bekliyordu. Çelebi Efendi gibi o da mutlaka katılmması gereken kutsal bir savaşın portresini çizip du­ruyordu. Fakat Dersim aÅŸiretleri Rus ve Türk ordularının hareketlerini izle­mekle yetindiler.⁰¹⁾Nuri Dersimi, ay­nı dönemde Hamidiye Alaylarının tu­tumlarını duygulu bir ÅŸekilde anlatır:

"Dersim, Türk egemenliÄŸinden kurtulmuÅŸ ve özerklik kazanmıştı. Ne yazık ki bölgenin güneyindeki Kürt­lerden oluÅŸan Hamidiye Alayları ile uzun zamandır kölelik yapan köylüler yine kendilerini kullandırttılar ve Kürtlere yararının aksine, Rus ordula­rına ve Ermeni kardeÅŸlerine karşı, gö­nüllü birliklerle bir intihar savaşı sür­dürdüler."⁰^

1919'dan 1922'ye kadar Ä°stanbul, onların "gerçek baÅŸkenti olmuÅŸtur."⁽¹³⁾ Kürt liderleri buradan, ne sosyal, ne dil, ne de kültürel yönden uyuÅŸan bir oymak tarafından egemenliÄŸi altına alınan, birkaç bin kilometre doÄŸuda yaÅŸayan bir Kürt topluluÄŸunu seferber

etmeye çalışıyorlardı. 1918'de Ä°stan­bul'da kurulan Kürdistan Teali Cemi­yeti (= KTC), genel bir ayaklanma hazırlamak için bölgeye genç aydın­lar gönderir. Sivas yöresinde Zara, DivriÄŸi ve Kangal'da veteriner olarak çalışan Nuri Dersimi, KTC üyesi olan Haydar Bey'le beraber 1919 hazira­nında Dersim'e gider. Beraberlerinde kitaplar ve Kürt gazetesi olan "Jin"i götürürler. Haydar Bey, Ãœmraniye'de KTC'nin bir ÅŸubesini açar. Der­sim'deki Kürt hareketinin belki de anahtar ismi olan AliÅŸer, Armudan köyündeki bir Ermeni aracılığıyla KTC ÅŸefi Abdülkadir'den talimatlar almıştı.⁽¹⁴⁾ AliÅŸer, Haydar ve AliÅŸan'ın babası ve aynı zamanda Koçkiri boy­larının (aÅŸiretlerinin) aÄŸası olan Mus­tafa PaÅŸa'nın aile yakınıydı. Ä°yi saz çalan, ÅŸair ve KTC üyesi olan AliÅŸer, onun sayesinde Koçkiri-Dersim yöre­sinde örgütlenir. Nuri Dersimi de (Türk ordusuna alman) diÄŸer aydınla­rın aksine Dersim'de bulunmuÅŸtu.

Koçkiri ayaklanmalarının gelecek­teki liderlerinin toplantılarından biri Haydar'm kardeÅŸi AliÅŸan'ın oturduÄŸu BoÄŸazviran köyünde gerçekleÅŸti. Ali-ÅŸan, Haydar, Nuri Dersimi ve AliÅŸer de katıldılar. 1920'de Yellice (Kan-gal/Sivas)'de Hüseyin Abdal Tekke­sinde⁰⁵* aÅŸiretlerle önemli bir hazırlık

toplantısı yapıldı. Bu toplantıya Can-began, KurmeÅŸan ve diÄŸer aÅŸiretlerle bölgedeki bütün Kürtler katıldılar... Sevr AntlaÅŸması'na göre Diyarbakır, Van, Bitlis, Elazığ ve Dersim-Koçki-ri bölgelerini içeren bağımsız bir dev­letin oluÅŸumunu baÅŸarıyla gerçekleş­tirmek için hep birlikte silahları alıp sonuna kadar savaÅŸma karan aldı­lar.⁰⁶* Bunlar, bir bakıma ayaklanma­nın gelecekteki oyunculan sayılırlar. Yani, ayaklanmanın da adını aldığı Sivas, Erzincan ve Dersim arasındaki bölgede yaÅŸayan, sayıları yüzbinlerle ifade edilen⁽¹⁷⁾ ve Alevi Türk köyleri­nin, komÅŸu aÅŸiretlerinin -ki bunların bir kısmı Dersim'in⁽¹⁸⁾ Alevi aÅŸiretle­ri- bulunduÄŸu büyük Alevi Koçkiri aÅŸiretleridir. Ayaklanmanın lideri ile ilgili N. Sevgen ve R. Apak gibi bir­çok yazar, özellikle AliÅŸer'in rolünü yorumlarlar:

"Haydar Bey'in bu iÅŸleri yürüte­cek bir tip olmadığını bilmek gerekir. Perde arkasında asıl ajan ve motor olan AliÅŸer vardı."⁽¹⁹⁾

"Başından beri, halkı kışkırtan Alişer'in rolü büyüktü. Koçkiri Ayak­lanması sırasında, bu adam çok sayı­da kötü işlerin gerçekleşmesinde ele­başı ve yönetici olarak kendini lanse

etti.(20)

Seyit Rıza, isyan sırasında insiya-

tifi baÅŸkalarına; özellikle delegesi (el­çisi) olan Nuri Dersimi'ye bırakır. Demek ki ayaklanmanın baÅŸlıca li­derleri olarak Koçkiri aÅŸiret aÄŸaların­dan AliÅŸan ve Haydar'ı, ilk elebaşı ve yönlendiriciler olarak da AliÅŸer ve Nuri Dersimi'yi sayabiliriz/²⁰ Koçki­ri ve Dersim'in (özellikle Ovacık) di­ğer aÅŸiret aÄŸaları da önemli rol oynar­lar/²²* AliÅŸan ve Haydar, gizliliÄŸi ter­cih ederler. ÖrneÄŸin, 11 Mart ve 8 Ni­san telgraflarını baÅŸka aÄŸalar imzalar. Kasım 1920, Hozat'ta ayaklanan­ların yaptıkları bir toplantıda, Anka­ra'dan ÅŸu isteklerde bulunulur:

* Kürt esirlerinin serbest bırakıl­ması.

* Kürtlerin çoğunlukta olduğu böl­gelerden Türk yetkililerin geri çekil­mesi.

*  Koçkiri'ye  gönderilen  askeri güçlerin geri çekilmesi.

Hozat toplantısından on gün sonra, 25 Kasım 1920'de "Ankara Büyük Millet Meclisi Başkanlığına", bağım­sız Kürdistan hakkını silah zoruyla kazanacakları tehditini içeren bir telg­raf çekildi.

Ayaklanma ve Bastırılışı

Hüseyin Abdal Türbesi'ndeki top­lantıda alınan kararlardan sonra Kürt­lerin eylemleri artış göstermiÅŸti. Askeri konvoylara ve karakollara saldı­ran Kürtler, silah ve erzakları alarak kontrolü ele geçirdiler. Mustafa Ke­mal'in önemli politik baÅŸarılarına raÄŸmen -Erzurum (Temmuz/AÄŸustos 1919) ve Sivas (Eylül 1919) Kongre­leri ve Ankara'da açılan, Dersim'den de dört milletvekilinin bulunduÄŸu⁽²³⁾ T.B.M.M. gibi- ayaklananlar ilerle­me gösterir, iç ve dış düşmanlarla mücadele etmekle meÅŸgul yeni kuru­lan Ankara hükümeti, 1920 baharın­da Haydar Bey'i Ãœmraniye valisi, kardeÅŸi AliÅŸan Bey'i de Refahi­ye'ye⁽²⁴⁾ atayarak, durumu sakinleÅŸtir­meye ve zaman kazanmaya çalışır. Mustafa Kemal, 20 Aralık günü Si­vas'ta, Nuri Dersimi'yi tutuklatır, fa­kat Seyit Rıza'nın tehditi üzerine ser­best bırakılmasını emreder; Türk mil­liyetçi liderinin Ankara hükümetiyle adil tutum içinde olma çaÄŸrısı sonuç­suz kalır...

Apak, ayaklanmanın patlak ver­mesini, Zara kaymakamınm⁽²⁵⁾ köylü­lerden, Zalim ÇavuÅŸ'un⁽²⁶⁾ geri gönde­rilmesini istemesi üzerine geliÅŸtiÄŸini düşünür. Bunlar eski geleneksel sığı­naklarına saldırmayı kabul etmezler (bkz. II. bölüm), fakat ÇavuÅŸ köyü terk eder etmez kaldığı yeri bildirme­ye hazır olurlar. ÇavuÅŸ, eÄŸer affedilir­se, kendi kendine teslim olacağını

söyler. Apak, şöyle bitirir: "Kayma­kam her iki teklifi de reddederek yan­lış yapmıştır."⁽²⁷⁾ Altıncı Süvari Alayı, ÇavuÅŸ'u tutuklamak ve birçok kaçağı toplamak için Ãœmraniye'ye gönderi­lir.

Ordu ile karşı koyma 1921 ilkba­harında gerçekleÅŸir. Türk alayının Åžu­batta Ãœmraniye'ye geçmesiyle Kürt­ler ÅŸehri ele geçirirler (7 Mart). Bir­çok asker ve komutan Halis öldürü­lür, diÄŸerleri teslim olur. Ãœmraniye olayları yeni Ankara hükümetini zor duruma düşürür⁽²⁸⁾ ve aynı zamanda baÅŸka aÅŸiretleri isyancılara katılmala­rı konusunda cesaretlendirir. Kangal, Koçhisar, DivriÄŸi, Zara, Refahiye, Kuruçay ve Kemah çevrelerini (Türk­lerle iÅŸbirliÄŸi yapmakla suçlanan zen­gin Kürt aÄŸalarının isyancılar tarafın­dan tutuklandıkları yerler) ele geçirir­ler.

Ankara hükümeti bir taraftan aske­ri yasayı bildirirken (10 Mart)⁽³⁰⁾ ve Koçkiri'ye önemli bölükler gönderir­ken , diÄŸer taraftan da Mart ortaların­da, isyancılara bir komisyon gönderir ve Sivas valisi aracılığıyla, ayaklan­ma hareketini frenlemek ve bölmek amacıyla önemli ÅŸahıslara bildiriler yollar.⁽³¹⁾ Rahmi Apak'a göre hükü­met, böylece ayaklanmayı barışçıl yolla sonlandırma iyi niyetini göste-

rir. "Aşiret ağalarının ve Hozat şeyh­lerinin" cevabı olumsuzdur:

"Ordu bir süredir bölgemizde Müslüman ve gayri-Müslümanlann sayısını tespit etmek için sayımlar yapmaktadır. Bu tespitleri yaparak anlaşılıyor ki, hükümet, tıpkı Ermeni­lere yaptığı gibi Kürtleri de yok etme­yi planlıyor. Demek ki meÅŸru-müda-faa sayılır; Koçkiri aÅŸiretinin tutumu doÄŸrudur."⁽³²⁾

Aslında, hükümetin bu "diploma­tik" taktiği başarıyla sonuçlanacaktı. Koçkiri ve Ovacık aşiretleri bir süre sonra yalnız kalırlar. Haydar Bey bile başkaldırıya karşı mesafesini korur.

13 Mart 1921'de, Merkez Ordusu komutanı Nurettin PaÅŸa, "Koçkiri Ayaklanması'nı bastırmak" için emir alır. Türk ordu generali, ÅŸifreli telg­rafla, Ãœmraniye olaylarının bu ayak­lanmanın ne denli yeni ve önemli ol­duÄŸunu gösterdiÄŸini ve bunun yoÄŸun askeri yollarla çember altına alınması gerektiÄŸini, Merkez Ordusu komuta­nına bildirmiÅŸti.⁽³³⁾ Erzincan'da bulu­nan komutan aracılığıyla Nurettin Pa­şa ÅŸu direktifleri vermiÅŸtir:

Operasyonların şiddeti, isyanı yü­rütenlere doğru yönelir. Halkın güve­ni kazanılmak ve hükümetin din ayrı­mı yapmadan bütün yurttaşların mülklerini, hayatlarını, onurlarını ve

haklarını koruduğunu inandırmak ge­rekir. (...) Başı çekenleri ve kışkırtıcı­ları tutuklayıp, Sivas Merkez komu­tanlığına transferlerini sağlamak ge­rekir. Bunların mülkleri müsadere edilecek, evleri yıkılacak ve yakıla­cak. Bunlar tek tek değil de köy hal­kından ise bu işlem bütün köye uygu­lanacaktır.

Nurettin Paşa, 3 Nisan'da birimle­rine, şu cümle ile son bulan başka emirler de iletir:

"Bastına operasyonların sonucu doğrultusunda, Koçkiri aşiretini, ya bir daha ayaklanamayacak sekile ge­tirme ya da onu bölerek şu ana kadar oturduğu bölgeden sürme emri verile­cektir."^

îyi niyet göstergesi ile Alevi-Sün-ni farkından söz eden birinci cümle dışında, komutanın emirlerinden ya­pılan alıntılar, ordu operasyonlarını başlatır başlatmaz, köylerin ve sivil­lerin maruz kalacakları akınların de­recesi hakkında hiç şüphe bırakmıyor.

"Çözüm" askeri mi olmalıydı? As­keri yasa bildiriminden sonra isyancı­lar, isteklerini büyük derecede değiş­tirerek ve bağımsız Kürdistan yerine otonom bir vilayet isteğinde buluna­rak iki kez Ankara'ya telgraf çekmiş­lerdi:

"Büyük Millet Meclisi Başkanına:

Yönetimin ve adaletin bir Kürt va­lisinin elinde bulunduracağı şekilde bir vilayetin kurulmasını istiyoruz. Bu vilayet Kürtlerin çoğunlukta oldu­ğu Koçkiri, Divriği, Refahiye, Kuru-çay ve Kemah kazalarını içeren böl­gelerden oluşmalıdır.

11 Mart 1337 (=1921)

Sadattan⁽³⁶⁾: AliÅŸer

Koçkiri Aşiret Ağalan:

Muhammet ve Taki.

Dersim AÅŸiret AÄŸalan:

Mustafa, Seyit Han,

Muhammet, Munzur."⁽³⁷⁾

BaÅŸkaldıranların kendileri bile önemli imtiyazlara hazırlardı, en azından sözlü olarak... DiÄŸer taraftan birçok hatın sayılır kiÅŸi de ayaklan­madan uzaklaÅŸtıklanna dair Sivas va­lisi ve askeri komutanlığa mektuplar gönderdiler. O dönemde Sivas'ta vali olan Ebubekir Hazım Tepeyran'a gö­re, Nurettin PaÅŸa askeri hareketten vazgeçmek istemiyor ve binlerce ma­sumun ölümünü planlıyordu.⁽³⁸⁾

Askeri harekatlann detaylı krono­lojisine girmeyeceÄŸim.⁽³⁹⁾ Fakat nasıl sıralanırlar, nasıl son bulurlar? Hazır­lıklar dört hafta sürer. 11 Nisan 1921'de Merkez Ordusu, bütün bi-

rimleriyle operasyonları baÅŸlatır. Apak, bir gün içinde, iki köyün yakı-lışmı ve Çegerli⁽⁴⁰⁾ bölgesinin "temiz­liÄŸini" anlatır: Sürekli olarak mülkle­rin zorla alındığı, kadın ve çocuk, si­villerin ölümünün yer aldığı, canavar­ca bir yaklaşım. Bu olaylar, Büyük Millet Meclisi'nde, büyük tartışmala­ra yol açacaktı. Apak aynı zamanda, isyancılann Türk köylerini terk ettik­lerini de söyler.⁽⁴¹⁾ Askeri yollarla ve düşmanlanndan (karşıtlanndan) daha üstün bir organizasyonla ordu, bu te­mizleme iÅŸini sürdürür. 24 Mayıs'ta Nurettin PaÅŸa, generale ÅŸu mesajı gönderir:

"Ãœmraniye'ye yapılan baskın ope­rasyonu bitmek üzere. Åžu ana kadar Fırat, Erzincan ve Ãœmraniye arasın­daki bölgeyi temizledik ve 500 kadar isyancı öldürdük."⁽⁴²⁾

Ölümcül çarpışmalar Haziran 1921 'e kadar devam eder. Sivilleri de katarsak öldürülenlerin ve daha sonra da açlıktan ölecek olanların sayısı çok daha fazlaydı. Koçkiri-Dersim Alevi Kürtlerine karşı yapılan baskının mantığı ve karakteri, Kemalist Türk Hükümetinin "medeniyet" adına 1937-1938 yıllarında gerçekleştirece­ği etnosidi hissettirir. Fakat boyutu karşılaştınlamaz ve tarihi durum bir­çok yönden değişiklik gösterir.

Türk bağımsızlık savaşının anlatı­sı tabii ki Yunanlılara (Batı cephesi), Ermenilere (Kuzey-doÄŸu) ve Fransız­lara referans olur ve özellikle batı ve iç Anadolu'da gerçekleÅŸen istanbul ve müttefikler tarafından yönlendiri­len monarÅŸik baÅŸkaldırıları da bir bir sayacaktır. Fakat bu anlatı, Türk nas­yonalizminin, öncelikle Koçkiri-Der-sim Kürtleri tarafından hak talep edi­len bir bölgeye -Kuzey DoÄŸu Anado­lu- ayak bastıkları olayını unutmama­lıdır. Bu isyancıların inziva nedenleri kat kattı: CoÄŸrafi, inançsal (dini), mil­letlerarası^ ve sosyal ölçüde, ki aÅŸi­ret aÄŸaları ve DoÄŸu Anadolu'daki bü­yük toprak aÄŸaları, Ermeniler'den alı­nanları yasaya uygunlaÅŸtırılması öl-çüsündeki beklentileri için ümitlerini Ankara merkez hükümetine baÄŸlama­ları daha güvenli idi. YardımlaÅŸmayı önleyen ihanetler, aÅŸiretlerarası anlaş­mazlıklar, kar yağışları ve tek tek ayaklanmalara karşı yapılan yoÄŸun askeri darbe uzun bir uÄŸraÅŸla hazır­lanmış olması ve bir Kürt aydınının söylediÄŸi gibi, "Saf ve ulu bir fi-kir"in⁽⁴⁵⁾ meyvesi olmasına raÄŸmen, bu ayaklanmaya çok geçmeden kanlı bir son verir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi (=TBMM)'ye⁽⁴⁶⁾ Yankı

16 Mart 1921'de, Osmanlı Meclisi Mebusanı ingilizler tarafından dağıtı­lır. Aynı yılın 23 Nisanında Mustafa Kemal ve yakınları, Ankara'da yeni bir Meclis oluştururlar. T.B.M.M., birbuçuk yıl sonra, 1921 Ekim başın­da, Koçkiri dosyasını ele alır. Kürt başkaldırı konusu ve askeri darbe gü­nümüze kadar Türkiye'den silinme­yecektir...

Ayaklanmanın baÅŸarısızlığından sonra, savaÅŸanların çoÄŸu Dersim'e sı­ğınırlar. T.B.M.M., yeni bir araÅŸtırma komisyonu gönderir (Tetkik Heyeti). Raporunda AliÅŸer ve Nuri Dersimi'yi elabaşı olarak belirler. Sivas'ta Harp Divanı, onları ölüme mahkum eder, Mustafa Kemal, onları ayaklanmanın diÄŸer tutuklularına tanıdığı genel af­fın dışında tutar, fakat Dersim'de Türk adaletinin dışında kalıyorlar­dı/⁴^

Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde uzun tartışmalardan sonra, olaylardan "Batılı devletlerin haberdar olması gerekmediÄŸi"⁽⁴⁸⁾ nedeniyle Koçkiri Olaylarını gizli tutma kararı alındı. Erzurum'dan Mustafa Durak Bey gibi birkaç milletvekili tarafından karşı düşünce savunulmuÅŸtu: "Ãœlkemizde gerçekleÅŸen kötü olayları bütün dün­yaya duyurmalıyız. Herkes bilsin... Çünkü beyler, ülkemizdeki bu kötü

olaylar toplumdan sakladığımız için gerçekleÅŸiyor."⁽⁴⁹⁾ Engel açıktı: Ordu gücünün kötüye kullanılması ve suç­luluk olayı tartışmanın ana sorunu ha­line geldi, hiçbir milletvekili inkâr edemedi:⁽⁵⁰⁾ "itiraf edelim" der içiÅŸle­ri Bakanı Rıfat PaÅŸa.⁽⁵¹⁾ Fakat tehlike­de olan yurdu acilen kurtarma görevi tam ve açık bir araÅŸtırmayı engeller. "ArkadaÅŸlar, ülkeyi kurtarmak için çaba gösterelim, ilk olarak, ülkeyi kurtarmalıyız."⁽⁵²⁾ Bu "yüce sözün", "sakıncalı" olmasına raÄŸmen, seans­ların gizli protokolleri sesli ve açık bir tartışma izlenimi verir.

"Kürt" kelimesi ancak otuzlu yıl­ların başında tabu haline gelir; genel olarak Kürt kökenini kabul etmeyen ideoloji henüz oluşmamıştı. 1921'de önemli olan askeri birlikti. Ermenile­re yapılanlar da bilinçaltında gizli kalmamıştır. Bu olanlara karşı yapı­lan birçok hatırlatmaya bir de Koçki­ri baskını tartışmaları eklenir. Bunlar, daha ilk oturumda, görüşmeyi açık mı, yoksa kapalı mı tutmak gerektiği sorgulanırken ortaya çıkar. Emin Bey, gizli görüşmeler talebinde bulu­nur* yabancıların şunları söyleyecek­lerini belirterek, "Dindaşlarına karşı böyle bir tutum sergileyen, Hıristi-yanlara karşı neler yapmaz?" der.

Ayaklanmanın  kabul görmeyen

objektifleri tartışmanın dışında ka­lır.⁽⁵³⁾ "AliÅŸer bu eÅŸkiyacılığa siyasi bir renk katıyordu" cümlesi genel tu­tumu özetler.⁽⁵⁴⁾ Ayaklananların dışla-nışını üç ÅŸekilde görebiliriz: isyancı­ları belirlemek için kötü söz sarf etme tercihi;⁽⁵⁵⁾ vatan haini ilan etme;⁽⁵⁶⁾ ve yabancı para (Rus, ingiliz) aldığı ÅŸek­linde suçlama.⁽⁵⁷⁾ Bu son suçlama ko­nusu tartışmada söz edilir edilmez hemen Dersim milletvekilleri tarafın­dan karşı çıkılır.⁽⁵⁸⁾ DiÄŸer iki kritikle ilgili ise bazı milletvekilleri genel af isteÄŸinde bulunur, bölge için adalet istemeye kadar giderler.⁽⁵⁹⁾

Dersim'in dört milletvekilinden biri olan Hasan Hayri Bey, tarihte uzun bir gezinti yapmayı gerekli gö­rür, hatta Çaldıran Savaşı'ndan sonra Yavuz Sultan Selim'in, "Alevilerin kafalarını uçurduÄŸu (...), kurtulanların Dersim DaÄŸlarında saklandığı..."⁽⁶⁰⁾ olayına kadar çıkar. Belki bu konuş­masıyla zaman harcıyor, fakat bu kanlı baskının nasıl geliÅŸtiÄŸini dile getiriyordu. Eskinin KızılbaÅŸları Åžah'la iÅŸbirliÄŸi yaptıkları için idam edilmiÅŸlerdi, savaÅŸ sonrası Dersim Alevileri ise Ruslarla iÅŸbirliklerinden dolayı vatan haini olarak suçlanmış­lardı/⁶⁰ ilgili bölgenin bir baÅŸka veki­li Erzincan'dan Emin Bey, Refahi­ye'den Türk Alevi ailesine yapılan-

lardan söz eder: Mülkleri alınır, karı­sı kaçırılır ve Alevi olarak suçİanan aile babası ise sadistçe öldürülür.⁽⁶²⁾Dersim vekili Mustafa Bey, askeri saldırının Koçkiri Kürtleriyle sınırlı olmadığını kanıtlamak için Türk köy­lülerinin de aynı zamanda öldürüldü­ğünü dile getirir.⁽⁶³⁾

II. BOLUM

DERSÃŽM'DE ALEVÃŽ KONUSU

Ayaklanmayı başlatan motifler, sebepler ve çıkarlar nelerdi? Hangi durum buna izin verdi? İsyancılar açıkça milli bir amaç dile getirirler: Bağımsız bir Kürdistan.

Entellektüel ve yurtsever Nuri Dersimi yazısında, ilk planda bunu gösterir. Fakat bu tek sebep olmaktan uzak. Bu hareketi besleyen birçok ne­den vardır. Apak, bu isyanı Kürt ba­ğımsızlığına giden yoldaki ilk önemli adım olarak görmekle birlikte, tipik bir Kemalist olarak, bütün ayaklan­malarda olduÄŸu gibi burada da yaban­cı güçlerin müdahalesine iÅŸaret eder.⁽⁶⁴⁾ Apak, bu yorumunda yanıl­maktadır. Bu ayaklanmanın sebepleri dört noktada anlatılabilir:

1) Jeopolitik ve tarihi durum. (Os­manlı Ä°mparatorluÄŸunun çöküşünden sonra OrtadoÄŸu ve özellikle güçlü ve merkeziyetçi  Türk  milliyetçiliÄŸine karşı DoÄŸu Anadolu)

2) Kürt milliyetçiliği (Başta aydın­larca yayılan)

3) Dersim AleviliÄŸi⁽⁶⁵⁾ (Etnik-din-sel ve kültürel farklılık gösteren)

4)  Dersim bölgesinin  yüzyıllık karşı koyma durumu (Çıkarlarını ko­ruma ve kendine özgü yaÅŸam ÅŸekille­rine baÄŸlı olarak).

Bu ikinci bölümde, bu ayaklanma­ya önayak olan Dersim'deki farklılık­ları görmeye çalışıyoruz. Son iki nok­ta -Alevilik ve karşı koyma- bizi özel­likle ilgilendirir, fakat bunlar ilk iki noktaya baÄŸlı kalırlar, öyle ise onları da göz ardı edemeyiz. Her durumda eksik, tamamlanmamış bir tek amaca yönelik sayılabilir; bu konuda kesin ve tam bilgi almakta zorlanıyoruz.⁽⁶⁶⁾

Alevilik ve Dersim Bölgesinde Alevi Ameli

Aleviler kimdir? Bu terim Türki­ye'de XIX. yüzyıla karşı "sapkın mezheplik" anlamına gelen Kızılbaş sözcüğünün yerine ortaya çıkar. Önce siyasi terim olarak kullanılan "sapkın mezheplik", ilk olarak Safeviler için kullanılır (XV. yüzyıl). Şii mezhebin-

 den olan Safevilerin propagandası es­nasında birçok Türkmen onlara katı-hr.⁽⁶⁷⁾ BektaÅŸiler, KızılbaÅŸlan tarikat-laÅŸtırmaya çalışırlar.⁽⁶⁸⁾ BektaÅŸiler, YeniçeriliÄŸe baÄŸlılıklarından ötürü Osmanlı Ä°mparatorluÄŸunda farklı im­tiyazlardan yararlandılar.⁽⁶⁹⁾ Osmanlı­lara karşı koymalarından ötürü (XVI. yy'da) saygınlığı kırılan Kızıl­baÅŸ/Aleviler, yüzyıllarca sapkın ola­rak görüldüler. Åžiiler gibi onlar da ne halifeyi ne de ulemaları tutuyordu. XVI. yüzyılın başında ayaklanmaları­nın baÅŸarısızlıkları sonucu, dini veci­belerini gizlilikle sürdürüyor ve ulaşı­mın az olduÄŸu bölgelere, özellikle Dersim'e çekildiler.

EÄŸer, "Bir Alevi, Islamiyete geç­meden önce Yahudi veya Hıristiyan olmalıydı" yargısı Alevilerin geneline yönelik olsa da, özellikle Dersimlileri damgaladığı düşünülebilir.™

Sünnilikteki dini kurala göre Ale­viler, açıkça mezhep sapkınlarıdır. ts-lamın beÅŸ ÅŸartından biri olan dine inanmayı kabul ederler, vecibelerini yerine getirmezler (birleÅŸmeden sonra bile), kutsal kitaplara sadece simgesel olarak önem verirler (Kur'ana ve di­ğer kitaplara kesin gerçeklik biçmez-ler)⁽⁷¹⁾ ve Arapçayı dini dil olarak ka­bul etmezler. Günümüzde de çatışan Alevi ve Sünniler arasında önemli öl-

çüde uçurumlar vardır. Günümüz Kürt ve Türk gençleri bile ÅŸu özlü sö­zü bilirler: "Kim iki (ya da üç...) Ale­vi öldürürse Cenneti hak eder."⁽⁷²⁾ Bu arada altını çizmek gerekir ki Alevi­lik, XVI. yüzyılda Perslerin resmi di­ni haline gelen Caferiye formundaki Ortodoksluk, Åžiilikten önemli ölçüde ayrılır. Caferiye de, Sünnilik gibi Kur'anın belirttiklerini ve hadisleri kabul eder. "AleviliÄŸin, -birkaç konu ve ortak Åžiilik sembolüne raÄŸmen-hem Sünni OrtodoksluÄŸundan hem Caferiye'den uzak olduÄŸunu söyle­mek yanlış olmaz."⁽⁷³⁾ Alevilikte Ali'nin yeri, tanrısaldır. Tıpkı Hıristi­yanlıkta Ä°sa gibi. Sünnilere göre "Ali diÄŸer insanlar arasında bilge ve fazi­letli biri; Åžiiler Ali'nin mucizelerine inanırlar, peygamberlerden sonra on­ların söylediklerini yerine getiren biri olarak inanılır." Oysa Aleviler, Ali'yi "peygamberlikte var olan ruh ve Tan­rının insan olarak ortaya çıkması ola­rak görürler.⁽⁷⁴⁾

Aleviler genellikle Türkçe konu­şur. Din ve kitaplardaki buyrukların dili Türkçedir. Hacı Bektaş Veli bile Türkçe yazmıştır. Tunceli/Dersim, Elazığ, Varto ve Muş dolaylarındaki Alevilerin çoğu Kürtçe (Zazaca ya da Kurmançi) konuşur. Alevi Kürtler ay­nı zamanda Maraş, Malatya bölgeleri

ile Sivas, Erzincan ve Erzurum dolay­larında bulunurlar.⁽⁷⁵⁾ Kürtlerin bazıla­rı Safi mezhebi Sünnilerindendir. Türkiye'de Alevilerden çok olan Ha­nefi mezhebinden ayrılırlar. Fakat Åžafılik ve Hanefilik arasındaki fark Sünni ve Aleviler arasındaki kadar önemli deÄŸildir. Aslında çoÄŸu Safi Kürtler, Alevileri ve Yezidileri Kürt olarak kabul etmezler; onlar Kurman-çi ya da Zazaca konuÅŸsalar da, kendi­lerini öyle kabul etseler bile.⁽⁷⁶⁾ Tersi­ne, onların düşüncesi de aynı ÅŸekilde­dir. Bölgede yaÅŸayan Aleviler iki so­runla karşı karşıyalar: Sünni Kürt ço­ğunluÄŸuna ve Osmanlı/Türk devletine karşı.⁽⁷⁷⁾

Günümüzde de Dersim köylerinde çok az cami bulunur. Aleviler büyük çoÄŸunluÄŸu oluÅŸturur.⁽⁷⁸⁾ 1980'li yıllar­da köylüler için Devlet tarafından yaptırılan camiler, "Batı'dan gelen memurlar" için konut ya da ambar olarak kullanılır.⁽⁷⁹⁾ Aleviler, dinsel ve sosyal özellikte bir toplantı olan "Cem"de birleÅŸirler: Dini bayram, or­tak yemek, aynı zamanda "parlamen­to" ve yargı kurumu...⁽⁸⁰⁾ Cem büyük bir salonda ya da yaz aylarında açık havada gerçekleÅŸtirilebilir. Toplantı­nın ortasında Dede bulunur ve çevre­sindeki erkekler, kadınlar ve çocuklar yaÅŸ sırasına göre dizilirler. Erkekler

ve kadınlar camilerde olduğu gibi ay­rılmazlar. Sünni komşular, bu toplan­tıları yüzünden Aleviler ve "na-mus"ları konusunda önyargıda bulu­nurlar. Aleviler, çok evliliğe (istisna­lar dışında) karşıdırlar; erkek ve kadı­nın sosyal konumu îslamın geri kalan bölümüne göre daha eşit görünür.

Dini Cem törenlerinde ve bayram­larda⁰^ lokma dağıtımı, bir paylaşı­mın göstergesidir. Bu lokmanın bir ikram deÄŸeri vardır ve aynı zamanda aile içinde, komÅŸular, köyler vs. ara­sında paylaşımı temsil eder. Alevilik içinde gerçekleÅŸtirilen güçlü tarikat yapısına bir birim ve genel paylaşım ütopyası eklenir.⁽⁸³⁾ Reddetme, Alevi­liÄŸin bir baÅŸka güçlü özelliÄŸidir; dini alanda vecibeler, camiler, Ramazanda oruç vs. yoktur; siyasi alanda merke­ziyetçi devlete karşı ve XIX. yy. orta­larından önce emirliklere karşı olma; dil alanında resmiyet kazanmamış olan iki dili (Zaza ve Kurmanci) kul­lanma... Alevi tarihinin protestocu bir bilince sahip olması ÅŸaşırtıcı deÄŸil. Alevilik, sırlarla dolu savunmacı azınlık dinidir: Dini konularda hiç bir ÅŸeyi açıkça söylemez. Dinlerde belirli simge, sert dogmalar, "saf ve zor" hak davaların bulunmaması, Alevilere kimliklerini ortaya koymadan yeni unsurlar⁽⁸⁴⁾ sokmaya olanak saÄŸlar.⁽⁸⁵⁾

 Bunu doÄŸrulamaya ve yeniden uydur­maya devam ederler. Dersim'in duru­mundan önceki yüzyıllarda güçlü bir dini baÄŸdaÅŸtırıcılığa ve yüzyıhn ba­şından beri, bağımsız bir Kürdistan fikrine karşı hızlı bir görüş açıklığına ve altmışlı yıllardan itibaren de sos­yalizme karşı koyma olanağı saÄŸla­mıştır. AleviliÄŸin bu genel açıklığı bazı Kemalist fikirler için de geçerli­dir. Türkiye'deki bazı Aleviler, dinin devlete baÄŸlılık göstergesi ÅŸeklinde yer alan laikliÄŸe deÄŸil de "gerçek la­ikliÄŸe" kucak açmışlardı. Burada Sünni Hanefilik yeÄŸ tutulur.

Karmaşık dini baÄŸlılıklara raÄŸmen Alevi örgütlerinde çok az hiyerarÅŸi (aÅŸama farkı) vardır.⁽⁸⁶⁾ Alevi seyyid-ler, peygamber ailesinden geldiklerini ve sık sık Hacı BektaÅŸ'a yakın ermiÅŸ kiÅŸilerle akrabalıklarını dile getirirler. Dede⁽⁸⁷⁾ sıfatı dini, sosyal ve siyasi li­der olarak önemli bir rol oynuyordu. Bumke, Dersim'in diÄŸer bölgelere kı­yasla "Hiç bir tarihte, diÄŸer Kürt top­raklarındaki gibi bir aÅŸiret sistemi ge-liÅŸtirmemiÅŸtir"⁽⁸⁸⁾der. -Tarihi belirsiz­lik sebebiyle- aÅŸiretler arası kavgala­rın gündemde olduÄŸu ve yaÅŸamak için eÅŸkiyalığın gerekli olduÄŸu bir durumu idealleÅŸtirmekten kaçınmak gerekir. Dersim'in sosyal sömürünün dışında tutulduÄŸunu göstermek zordur.⁽⁸⁹⁾ Ke-

malistler -Tanzimat'tan sonra ortaya çıkan merkeziyetçi devletin yaptığı gibi- çoğu cahil olan bu kişilerin olumsuz hetorodoks yönleri üzerinde dururlar. 1930'lu yıllarda İçişleri Ba­kanının bir yazısında şunlar okunur:

"Sünniler Devlete baÄŸlıdırlar ve onun için çalışırlar. (...) Dersim'in ço­ğunluÄŸunu oluÅŸturan Åžiiler (Aleviler) kötülüklerin baÅŸlıca nedenidir. Halk, duygulan üzerinde otoritesi olan de­deler ve seyitlerin olduÄŸu gibi aÄŸala­rın da esiridir. "⁽⁹⁰⁾

Bazı Sünni Kürtlerdeki ÅŸeyhler gi­bi, bazı seyitler keramet sahibi kiÅŸiler olarak görülürler. Aleviler, "mucize­vidir" derler. Keramet ölüm ile yok olmaz. Mezarlara yapılan ziyaretler buradan gelir. Keramet doÄŸaüstü bir-ÅŸeydir, heryerde bulunabilir. Keramet ya da bir tekke pirinin ve ÅŸeyhin göre­vi sadece seyitlere atfedilemez. Bum-ke'ye göre⁽⁹¹⁾ seyitler baÄŸlı oldukları aÅŸiretlerle sınır bölgelerde yaşıyorlar­dı. Bağımsız, fakat yoksul yaşıyorlar­dı. Cem törenleri, onları bir ölçüde köy iÅŸlerinden kurtarıyordu. Aldıkları hakkın bir kısmını kendilerine ayırıp, bir kısmını da ihtiyacı olanlara veya zor durumdaki köylülere dağıtıyorlar­dı (Bu, söylediklerimizi doÄŸruluyor). Öte yandan Nuri Dersimi'nin tanıklı­ğında olaÄŸanüstü güce sahip seyitler

de görüyoruz: Seyit Rıza ve babası Seyit ibrahim AÄŸa. Nuri Dersimi, DerviÅŸ Cemal aÅŸiretine de deÄŸinir: Bu ÅŸahıs hayatını kervan rehberliÄŸi yapa­rak kazanırdı, "Seyit oldukları için ne onlar ne de yolcuları hiç bir zaman saldırıya uÄŸramadılar."⁽⁹²⁾ Kemali ta­rafından tutulan Erzincan ve Dersim aÅŸiret listeleri, aÅŸiret bağımsız seyitle­rin veya DerviÅŸ Cemali gibi, kendi aÅŸiretlerini oluÅŸturan seyitlerin varlı­ğını ima eder.⁽⁹³⁾

Dersim'de⁽⁹⁴⁾ çok sayıda kutsal yer bulunur. Cemevi ve ziyaret yerleri olan bu bölgeler ulaşılması zor dağ­larda bulunurlar. Cemevi ve ziyaret yerleri genellikle bir ermiÅŸin türbesi, bir çeÅŸmeden ve bir aÄŸaçtan oluÅŸur. Örnek olarak, günümüzde Munzur Baba'nın oÄŸlunun defnedildiÄŸi yer olan Düzgün Baba ve Büyük ÇeÅŸme ziyaretleri ünlüdür. Buraya çok sayı­da Alevi gider ya da gitmek ister. Ba­zıları bu ziyareti aile pikniÄŸi olarak görürler, fakat bazıları da bir gücün varlığına inanırlar ve oraya dua etme­ye giderler. Hastalar iyileÅŸme umu­duyla; çocuÄŸu olmayan çiftler ise bir deÄŸiÅŸiklik beklentisiyle giderler. Bazı bölgelerde tekkeler bulunurdu.⁽⁹⁵⁾ Bir de -Ortodoksiyi huzursuz eden- bir­çok manastır ve Ermeni kiliseleri bu ziyaretler nedeniyle kullanılırdı.⁽⁹⁶⁾

Dersim Alevileri ve Ermeniler

Birçok bulgu, Dersimlilerle Erme­niler arasında inanç yönünden bile sı­kı baÄŸlar olduÄŸunun kanıtıdır. DiÄŸer bölgelerin aksine Dersim köyleri, çok dinliydi... Hıristiyanlar (Ermeniler), Aleviler, Sünniler... 1914'de Ermeni­lerin oturduÄŸu bölgelerdeki sayım ve­rileri, içinde kilise ve bazen de Erme­ni okulu bulunan, iki ile üçyüz insa­nın yaÅŸadığı birçok köyü gösterir. Bu köylerdeki Ermeni ve KızılbaÅŸ nüfus­ları genellikle birbirlerine denkti. Bu veriler aynı zamanda bölgede Ermeni köylerinin sayısının az olduÄŸunu da gösterir.⁽⁹⁷⁾ Bruinessen, XIX. yüzyılın sonuna doÄŸru çok sayıda zor durumda bulunan Ermeni'nin AleviliÄŸi ve Kürt dilini benimsediÄŸini ve Alevi-Kürt halkına tamamen karıştıkları konusu­na deÄŸinir. Molyneux-Seel ise 1914-1918 Savaşı öncesinde Dersim'i ziya­retinde karşılaÅŸtığı Alevi Kürtlerin çoÄŸunun Ermeni asıllı olduklarını kaydeder.⁽⁹⁸⁾

Duran bölgesinde 1906'dan beri militan olan Ermeni Rupen şöyle ya­zar^: "Bizim aziz Karape de onların azizlerinden biriydi."

Seyit Rıza'nın emireri F. DoÄŸan ise, Vank Kilisesine Hıristiyan Erme­niler kadar Alevi Kürtlerin de sık sık gittiÄŸini belirtir.⁽¹⁰⁰⁾ 1936-1938 Ayak-

lanmasının liderlerine karşı suçlama belgesi de, propagandalarından birin­de bu kilisenin özellikle rolünü doğ­rular/¹⁰"

Ermeni Garo Sasuni'ye göre, Der­sim'de militanlık yapan Ermeniler bu bölgedeki Kürtlerle dostluk iliÅŸkileri içindeydiler. Sasuni, I. Dünya Savaşı sırasında Dersimliler'in, birçok Er­meni'yi kurtardıklarını doÄŸrular.⁽¹⁰²⁾ Aynı sayfada, Hamidiye Alayını oluş­turan güçlü Kürt aÅŸiretlerinin onlara düşman olduÄŸu konusunda üzüntüle­rini belirtir. "Kürtlerin babası" olarak çaÄŸrılan Sultan Abdülhamit, 1891 yı­lında bir dış tehdite karşı (özellikle Rus) bir de Dersim ve Musul'da Kürt­lerin baÅŸkaldırılarına ve Ermeni ayak­lanmalarına karşı Sünni Kürtlerden oluÅŸan Hamidiye Alaylarını kurmuş­tu.⁰⁰^ O dönemde Alevi aÅŸiretleri ile Ermeniler, Jön-Türklerin Abdülha-mid'e karşı yaptıkları devrimi (1908) alkışlarlarken, Sünni Kürtler baÅŸkal-dırırlar.⁽¹⁰⁴⁾ Dersimliler savaÅŸa yer yer katılırlar; 1915'te Jön-Türk hüküme­tinin organize ettiÄŸi Ermenilere saldı­rı olaylarına daha da az katılırlar. Tam tersine, Dersim sığmak bölgesi rolünü oynuyordu. Gozaros de Alexa-nian'ın kendisi de belli bir süre bura­da saklanmıştır. Åžunu yazar:

"Dersim'de Kürtler arasında yeni

bir hayata baÅŸlamış çok sayıda Erme­ni bulunuyordu..."⁽¹⁰⁵⁾

Nuri Dersimi'ye göre 36.000 Er­meni, Dersimliler tarafından kurtarıl­mıştı; bu da Türk hükümeti tarafından ÅŸiddetli eleÅŸtirilere yol açabilirdi.⁽¹⁰⁶⁾ Buna raÄŸmen Dersimliler, Anado­lu'nun büyük bir kısmını içeren bir Ermenistan planını kabul edememiş­lerdi. Bu nedenle 1918'de⁽¹⁰⁷⁾ Ermeni komutanı Murat PaÅŸa ile anlaÅŸama­mışlardır. Mustafa Kemal'e^(I08) de ay­nı tavn koymuÅŸlardır.

Ermenilerden iki yıl sonra, 1917'de, çok sayıda Kürt'ün -ve saV dece isyanın Botan'dan Dersim'e ka­dar yayılanlar, baÅŸkaldıranlar deÄŸil-de, benzer kaderle karşılaÅŸtıklarını belirtmek yararsız deÄŸildir.⁽¹⁰⁹⁾ Dört yıl sonra; Mart 1922'de yeniden ayaklanan Kürtler, Türk hükümetinin tıpkı Ermeniler gibi⁽ⁿ⁰⁾ onları da yok etmek niyetinde olduÄŸunu bildiklerini bir telgrafla Ankara'ya bildirdiler. Rahmi Apak şöyle der:

"Türklerin Ermeniler gibi Kürtleri de yok edecekleri söylentisi bütün bölgeye yayılıyordu."⁽¹¹¹⁾

Nuri Dersimi'ye göre, merkez or­dusu komutanı Nuri Paşa, birçok kez şunu dile getirmiştir:

"Türkiye'de 'zo' (=Ermeniler) di­yenleri yok ettik, aynı şekilde 'lo'

(=Dersim Kürtleri) diyenleri de ben yok edeceÄŸim."⁽¹¹²⁾ 3-5 Ekim 1921 Koçkiri Ayaklanmasının bastırılma­sından sonra, Ermeniler gibi yok edil­me görüntüsü Ankara'da B.M.M. gö­rüşmelerinde büyük yankılara yol açar. "Ä°syancılar, Alevi-Kürtlerin de Ermeniler gibi yerlerinden edilecek­leri düşüncesini yaymışlardı, bu da is­yanın büyümesine yol açmıştır."⁰¹³⁾ "Ãœmraniye'den geçen bir teÄŸmen, 'Ermeniler gibi sizi de bitireceÄŸim' diyerek bölge Kürtleri arasında pani­ğe yol açmıştı."⁽¹¹⁴⁾ Dersim'de dağıtı­lan Kürt gazetelerinde Kürtlerle Er­meniler karşılaÅŸtınlmıştı.⁽¹¹⁵⁾ "Ermeni­ler gibi bizim de kafamızı uçururlar" söylentisi yayılıyordu/¹¹⁶⁾ "Ceza baha­nesiyle Ãœmraniye'de olanlar, Afrika barbarlarının bile kabul edemeyecek­leri aşırılıktaydı ve bu da Dersimlileri korkuya boÄŸuyordu. Böyle bir ÅŸey Er­menilere karşı bile yapılamazdı."⁽¹¹⁷⁾ "DoÄŸru, Erzincan'a saldıran Ermeni­lere bile böyle vahÅŸet uygulanmamış­tı."⁰¹*⁰ Sadece bir tek referansım var: Ali Kemali'nin bize söylediÄŸine göre, Ankara'ya gitmek için Sivas vilayeti­ne saldıran binlerce Dersim isyancı­sından yirmi kadarı, küçük bir köyü yaÄŸma ettiklerini ve oturanları öldür­düklerini ÅŸu sözleriyle doÄŸrularlar: "Ermenilere yaptıklarınızı size geri ödüyoruz."⁰¹⁹⁾

Alevi Dersim'în Başkaldırış Şekli

Dersim tarihi az incelenmiÅŸ olma­sına raÄŸmen, farklı yazarlar⁽¹²⁰⁾ÅŸu nok­tada birleÅŸirler: Bu bölge birçok yön­den Osmanlı imparatorluÄŸu 'na ancak formel olarak baÄŸlıydı. (Gerçekte pek baÄŸlı deÄŸildi) Önemli yönlerden Der­sim egemenliÄŸini koruyordu; bu da açıkça vergi ödemediÄŸi ve orduya as­ker temin etmediÄŸi anlamına gelir.⁰²⁰ Bu da Dersim'in devamlı bir ayaklan­ma hazırlığı içinde olduÄŸunu göste­rir.⁰²²* Safavilerin yanındaki KızılbaÅŸ geçmiÅŸi bir tarafa, Çaldıran'da Åžah is­mail'in yenilgisinden sonra (1515) Osmanlı egemenliÄŸi altında kurula­cak olan Sünni Kürt prensliklerine karşıydı; onlardan uzak duruyordu.^(I23) Güçlenen, top ve silahlarla olduÄŸu ka­dar sert bir ideoloji ile de silahlanan Kemalist devlet, aÄŸalar ve dedeler ta­rafından yönlendirilen cahil, geri kal­mış halkı medenileÅŸtirme ve modern­leÅŸtirme misyonunu yerine getirerek ancak 1930'lu yıllarda bu sığınak-da-ğın direniÅŸini kırmıştır.⁽¹²⁴⁾

Dersim (Tunceli bölgesi) günümü­ze kadar aşağılanmışlığıyla bilinir. Kanıtını görmek için de Türkiye'nin batısında oturan birçok kişiyle konuş­mak yeterlidir. Hatta çocukların kim-liklerindeki doğum yerinin başka bir

yeri göstermesinin daha iyi olacağını düşünen aileler bile vardır.

Dersim'i oluşturan Kürtlerin bir kısmı büyük yabani Kızılbaş aşiretin-dendi.

Bu cümleler, Dersim'e komÅŸu olan Harput (Elazığ) bölgesinde doÄŸan (1898) ve büyüyen bir Ermeni tarafın­dan yazılır:⁽ⁱ²⁵⁾ "Yabani Kürt aÅŸiretleri KızılbaÅŸlar tarafından tutulan bölgede tehlikeli olarak bilinen bir daÄŸ yolun­da üç saat yürümek" ona çok tehlike­li görünüyordu.⁽¹²⁶⁾ Dersim, egzo-tik⁽¹²⁷⁾ bir bölge olarak insanların kafa­sında nasıl bir ÅŸekilde oluÅŸabilirdi? Türklerin çok az uÄŸradığı bu bölgede eÅŸkiyalığın üstünde durmak Kemalist propagandası için zor deÄŸildi. Halkın kendisi de güvensizlikten ÅŸikayetçi idi.⁽¹²⁸⁾ Aslında, adaletin elinden kaç­mak için Dersim'e sığınmak isteyen komÅŸu bölgelerden birçok katil vardı. Sığınmak isteyen birini devlete teslim etmemek birçok aÄŸa için namus iÅŸi idi.⁽¹²⁹⁾ F. DoÄŸan, ayaklanmalar esna­sında, ordu ile iÅŸbirliÄŸi yapan, genel­de onlar olduÄŸu için kendi kendine öf­kelenir.⁰³^

Dersim milletvekili Hasan Hayri Bey, hemÅŸehrilerini parlamento önün­de savunmak gerektiÄŸini düşünür ve eÅŸkiyalığın neden yayıldığını anlatır: Kıyıma uÄŸrayan mezhep  sapkınları

dağlara sığınmak zorunda kalmışlar­dı. Dışanya yönelik geliştirdikleri kü­çük ticaretlerinde, Kürt oldukları için sömürüldüler. Tek varlıkları olan ko­yun, keçi ve süt ürünlerinden alıyor­lardı. "Bu nedenle Dersim'de eşkiya-lık yaygınlaşıyordu ve çok kötülük getiriyordu, fakat buna rağmen Der­sim islam dininden ayrılmadı, bunu yapmaya da niyeti yoktu."^(13l) Alevile­rin yüzyıllar boyu Sünni devletlerle karşı karşıya olduklarını hatırlatmak gerekir ve bu da yok etme mücadele­si ile çığırından çıkıyordu.

Apaçık olan bu durumda, çevre­sinde imam Ali ve Pir Sultan Abdal gibi yerel gelenekleri örnek alarak, ÅŸehitlik ve fedakarlık din ve kültürü oluÅŸarak, din daha çok bir silahlı sa­vaÅŸ halini alır.⁽¹³²⁾

1916 yılında Ermenilerin öldürül­mesinden korkup aynı ÅŸey onlara da yapılır diye, çevredeki Osmanlı garni­zonlarına saldırı düzenlemek amacıy­la⁰³^ Dersim'de birçok Alevi Kürt aÅŸiretleri bir seyitin önderliÄŸinde Düzgün Baba'ya giderler. 1920'de Yellice'de Hüseyin Abdal Tekke-si'nde Koçkiri Ayaklanmasının hazır­lıkları için önemli bir toplantı yapılır. Kangal ve DivriÄŸi bölgesindeki Ha­san Baba Tekkesi de aynı zamanda özgür Kürdistan fikri ve silahlı bir

çarpışma gerekliliÄŸi üzerine konuÅŸan­ların, özellikle de AliÅŸer'in toplantı yeriydi.^<134) Koçkiri Ayaklanmasından çok az ÅŸiir günümüze kadar gelebil­miÅŸtir.⁰³⁵⁰ iyi bir ÅŸair olan AliÅŸer, Ali'ye ve Alevi sembollerine de deÄŸi­nir:

Yemin edenler elmaya Zülfîkârı Mürtezaya Geriden teller çektiler Biz uymayız eşkiyaya

Dilo yaman yaman yaman Çiyan gırto berf u duman Mera biÅŸin ÅŸahe merdan Ew dermane hemu derdan⁽¹³⁶⁾

Ali'nin kılıcı Zülfikâr, yemin edenler arasında kesilen ve paylaşılan elma, Ali'ye yapılan çaÄŸrı XVI. yy'da KızılbaÅŸların çarpışma zamanına ka­dar çıkan belirgin bir Alevi simgeleri idi. AliÅŸer de bunları Zülfîkân temsil eden bir kılıç üzerine isyancılara ye­min ettirerek ve Zülfikânn kestiÄŸi el­mayı yerken Ali'nin eÅŸi Fatma'nın dualarına baÅŸvurarak tekrar kulla-nır.⁽¹³⁷⁾ Dini büyütmemek gerekir: Ali­şer'in bu ÅŸiiri de sadece son dörtlükte ve nakaratta ortaya çıkar. Bir baÅŸka aşık olan Aşık Sefil Gazi'nin ÅŸiirinde sadece bir önceki dizede Tanrıya ya-

karış vardır.⁽¹³⁸⁾ Ayrıca, milli konular da bu ÅŸiirlerde yer alır.⁽¹³⁹⁾ Bu ÅŸiirin son kıtası Türkçedir, nakaratı ise Kur-mancça yazılmıştır.⁽¹⁴⁰⁾ Bu da Koçkiri-Dersim hareketlerinin ne dil ne de et­nik konularda bir düzen birliÄŸi içinde olduklarını gösterir. I. Bölümde de söylediÄŸimiz gibi, birçok Türkmen köyü bu harekete katılır ve AliÅŸer de aynı zamanda onlara Türkçe rehberlik yapar.

(141)

III. BÖLÜM

MERKEZİYETÇİLİĞE

VE MİLLİYETÇİLİĞE

KARÅžI DERSÄ°M

XIX. yy'dan itibaren Sünni Kürt­ler üzerinde ÅŸeyhlerin oynadığı rolü ve milli ayaklanmalardaki iliÅŸkilerini incelemiÅŸ olan Martin van Bruines-sen'i referans alarak⁽¹⁴²⁾, kısaca ÅŸunu çıkardım:

*  Reformlar ve Ä°mparatorluÄŸun merkezileÅŸme sonrasında Kürt emir-darların ortadan kaldırılması aÅŸiretle­rin aracısı olarak ÅŸeyhlerin rolüne önem katıyordu.

* Ermenilerin lehine gelişen dış si­yasi baskılar (Hıristiyan güçler) ve Doğu Anadolu'da batılı dini misyo-

nerlerin varlığı Kürtler ve Ermeniler arasında tansiyonu yükseltiyor ve şeyhlerin rolünü güçlendiriyordu.

* Reformlar azınlıkların genellikle aşiretin borçlu oldukları Kürt ağaları­na bağlı olan Hıristiyan köylülerin korunması amacını güdüyordu. Hıris­tiyan güçlerin desteğinden cesaret alan bu azınlıklar, aşiretlere ödeme yapmaktan ve mal vermekten vazgeç­meye çalışırlar.

* Reformların olduÄŸu kadar Hıris­tiyan güçlerin etkisi de XIX. yüzyıl boyunca, üstünlükleri ve ayrıcalıkla­rını böylece gündeme getirmeyi gören Kürtler arasında rahatsızlık yaratır. Åžeyhler⁽¹⁴³⁾ sözcülük yapıyor ve bu du­rumda da öncülük yapıyorlardı.

Durum, hangi ölçüde ve neden Dersim Alevi Kürtleri'ninkinden farklılık gösterir?

* Dersim'le karşılaÅŸtırılacak ne bir rahatsızlık, ne de iyileÅŸtirecek ÅŸeyhler vardı. Kemalistlerden önce ve merke­zi otoriteyi yerleÅŸtirmek için birçok giriÅŸime karşı, hiçkimse Dersim'de yasa ve deÄŸiÅŸik yaÅŸam ÅŸeklini günde­me getirmeyi baÅŸaramadı.  Sığınak-daÄŸ olarak, Osmanlı merkeziyetçiliÄŸi­ne ve yolları üzerindeki Jön-Türklere karşı bir takım baÅŸarılar göstererek kendilerini savunuyorlardı.

*  Dersim'e yerleÅŸmiÅŸ batılı dini

misyonerler olmadı. Dersimliler, Er­menilerin lehine olan dış siyasi baskı­nın onları ilgilendirdiğini düşünme­diler (Bu düşünce pek yakında "Bü­yük Ermenistan" planı ortaya çıktı­ğında değişecektir).

* Batı, ayrı olan bu bölgeye bir et­kide bulunamazdı, zaten ilgilenmi­yordu da...

* Arazi aÅŸiretçiliÄŸi sistemi, az ge­liÅŸmiÅŸ gibi görünür.

Dersim'in Alevi-KızılbaÅŸlan, "sı­ğmak daÄŸlarında" kimliklerine yapı­lan her türlü saldırıdan kendilerini ko­ruyarak karşı tutum almışlardır. Der­sim, sadece Osmanlı kuruluÅŸlarına karşı deÄŸil de BektaÅŸilere karşı da bir­çok özgürlükten yararlanıyordu. Der-sim'de bulunan Alevi kurumu, Bekta-ÅŸilerinki ile çok az baÄŸlantıda idi. Do­ğu Anadolu'daki Aleviler için Der­sim'deki dedenin birinci otorite sahi­bi olduÄŸu söylenir.⁽¹⁴⁴⁾ Nuri Dersimi ile bir görüşmesinde Çelebi Cemalet-tin Efendi'nin ÅŸu sözleri çok anlamlı­dır:

"Yüzyıllar önce Hacı Bektaş Veli, Dersim'deki aşiretleri birleştirmek için (Bektaşilerle) bölgeye birkaç misyoner gönderir. Fakat onlar öldük­ten sonra, zamanla oğulları onu unu­turlar ve ayrılıp tamamen Kürt olur­lar. Kendi istek ve düşüncelerine göre

akıl ve mantık dışı bir din geliÅŸtirirler ve Dersindiler bunu kendi kurallarına göre düzenlerler..."⁽¹⁴⁵⁾

BektaÅŸi düzeninin üst temsilcisi, Dersimlileri savaÅŸa katılmaya çağırır, baÅŸarılı olamaz (bkz. 1. Bölüm). On­lar için Kemalistlerin oluÅŸturacağı ye­ni güce karşı kendilerini savunmak mantıksız deÄŸildi, ilk Türk milliyetçi­lerinden birkaçı BektaÅŸi olduklarını söylerlerdi.⁰⁴⁶* Türk olan ve Hacı BektaÅŸ kurumu⁽¹⁴⁷⁾ kimliÄŸini taşıyan Anadolu Alevilerinin büyük çoÄŸunlu­ğunun Kemalizme karşı düşmanca bir tutum sergilemediklerinin altını çizmek gerekir. Tam tersine; laik dev­letin bir vatandaşı olarak daha çok hak ve eÅŸitliÄŸe sahip olma umudu ile onu destekliyorlardı. Alevi köylerinin DoÄŸusu için de aynı ÅŸey geçerli idi.⁽¹⁴⁸⁾ Mustafa Kemal, Alevilere yakın oldu­ğunu söylüyor ve laikliÄŸi öne sürerek büyük bir koz elde ediyordu. Böylece Kemalizme karşı Aleviler arasında bir tutarsızlık olduÄŸu sonucuna vara­biliriz.

Fakat halifeliğin kaldırılmasından önceki yıllarda gelişen propaganda, Doğu'ya; özellikle Kürt Sünnilerin çoğunluğuna karşıydı. Bu propaganda bütün Müslümanlara, dine karşı olan­lara ye "Türk topraklarının" bölün­mezliğine karşı savaşmalarını istiyor-

du. Kürtlere bazı haklar ve Kürt ağa­lara önemli unvanlar sözü vererek bü­yük başarı gösterdi. Van Bruinessen şöyle yazar:

"Halifelik adı altında Türk-Kürt kardeÅŸliÄŸine çaÄŸrıda bulunan Kema­listler, Kürt milliyetçilerin çaÄŸrıların­dan daha çok baÅŸarı elde ettiler. "⁽¹⁴⁹⁾

Ekrem Cemil de, Erzurum ve Si­vas Kongrelerinden sonra Türk lideri­nin kazandığı kişileri ve Kürt bölgele­rini sayarak şu sonuca ulaşır:

"Bu dönemde, sadece Mustafa Ke­mal'le birleÅŸmeyen Koçkiri aÄŸaları, silahlara sarılıyor ve Kürt kimlikleri­ni kanıtlıyorlardı.⁽¹⁵⁰⁾

Güçlü aÅŸiret dinamiÄŸi "1880'de Åžeyh Ubeydullah, 1925'te Åžeyh Sait ve 1961 'de Mustafa Barzani gibi li­derleri, milli ve dini bir konuÅŸma ile kaynaÅŸtırmayı baÅŸararak seferberlik halini almıştır."⁰⁵⁰ DiÄŸer durumlarda, genelleÅŸtirilmiÅŸ ve uzun süreli bir di­reniÅŸi sürdürmekte zorlanmıştır. Koç­kiri'de, bu düşünce doÄŸal olarak aÅŸi­ret dinamiÄŸi arasına dayandırılıyor­du. Fakat dini bir konuÅŸmaya girmi­yordu. Milliyetçilik hiç dinin yerini almış mıydı? Hiç bir zaman... Alevi­ler, özellikle de Dersimliler, daha çok yeni inançlar ve düşünceler yönünde kimliklerini yeniden yaratma eÄŸili-mindeydiler. Belki de Koçkiri-Der-simliler ÅŸu cümle ile örneklendirilebi-lecek Kemalist Jön-Türk düşüncesin­den etkilenen bir anlayışı çok erken kazanmışlardı: "... Sadece askeri ege­menlik deÄŸil, aynı zamanda dini ve si­yasi egemenlik de geleceÄŸimiz için hayati bir meseledir. "⁽¹⁵²⁾

1918 yılı sonundan itibaren hemen hemen her Kürt köyünde kurulan "Kürt Kulüpleri", "HerÅŸeyden önce, Kürt ÅŸehirlerinin Kürtlüğünü ve Ä°s­lamlığı korumak" amacındaydı.⁽¹⁵³⁾ Ä°s­lama saygı ve Kürt-Türk kardeÅŸliÄŸin­den söz eden Kemalist vaadlerle çok çabuk yetindiler. Bazı Sünni Kürtler için Koçkiri sadece bir Alevi ayaklan­ması idi.⁽¹⁵⁴⁾ Dersim'in Alevi Kürt bir­liÄŸi, onu kınayan ve suçlayan bir dine yapılan çaÄŸrı ancak kendi savaşını körükleyebilirdi. Türk bağımsızlık sa­vaşı kazanılır kazanılmaz, Kemalizm öncelikle Dersim dışında, Sünni Kürt­lerin yaÅŸam ÅŸekillerine ve dinlerine karşı saldırıya geçer.

Koçkiri örneğini kastederek, Ro-bert Olson'un şu yazdığından önemli dersler çıkarılabilinir: "Şeyhler ağala­ra göre ayaklanma lideri olarak daha güvenilirdi; birleştiricilik özellikleri, geniş bir birim oluşturmak için gerek­liydi, ve... daha milliyetçi idiler."

Olson, biraz ilerde şöyle devam eder:

"1921 Koçkiri Ayaklanmasında, din ve dil farklılıklarının oynadığı rol ne olursa olsun, 1925 Isyanındakin-den daha önemsizdir. Bu aynı zaman­da bir gevÅŸeklikti: Sünni-Zaza-NakÅŸi-bendi Ä°syanı din, dil karışıklığı ile da­ha güçlü ve daha birleÅŸik olabilir­di."⁰⁵^

Ermenilere yönelik tutum bu iki hareketi mantıklı bir ÅŸekilde ayırde-der. Koçkiri Dersimlileri çoktandır geleceklerinin Ermenilerinki gibi ola­cağını görürken ve AliÅŸer de, örneÄŸin, bir Ermeni habercisine yardım eder­ken, Åžeyh Sait Ayaklanması onlara karşı mesafesini korur ve bu da dini (Sünni) kurtarmayı amaçladığı için­dir.⁰⁵⁶* Koçkiri'ye kıyasla, dine baÄŸlı­lığı açıkça daha güçlü idi.⁽¹⁵⁷⁾

Olson'un incelemesinde, "Kürtler tarafından götürülen ilk büyük milli isyan Åžeyh Sait'inki olmuÅŸtur." Van Bruinessen ile beraber, "Açıkça ne di­ni ne de milli olduÄŸunu" söyleyebili­riz.⁰⁵⁸* Dini isteklerde bulunmayan bir isyanı "dini" olarak adlandırmak güç­tür. Koçkiri Ayaklanması "laik" taraf­sızlığa deÄŸil, daha çok Türk milliyetçi­liÄŸi ve merkeziyetçiliÄŸine karşıydı. Bağımsız bir Kürdistan isteÄŸi ile Koç-kiri-Dersim ideolojisi Ä°stanbul'daki entellektüel Kürtlerin radikal grubu­nun düşüncesinden ilham almıştır.

Eski başbakan ve cumhurbaşkan­larından Celal Bayar şöyle der:

"Åžeyh Sait, Kürt islam Cumhuri­yeti kurmak istiyordu. (...) Dersim is­yanı düşüncesi tamamen bir Kürt po­litikası idi. DoÄŸrudan doÄŸruya özerk bir Kürt hükümeti kurmak istiyorlar­dı. (...) Dersimlilerin en ülkücü olan­ları Kürt sorununu konuÅŸmak için Koçkiri'de bir araya geliyorlardı. (...) Bana göre, Koçkiri Ayaklanması di­ğerlerinden daha önemlidir. "⁽¹⁵⁹⁾

Koçkiri Ayaklanmasından yakla­şık on yıl sonraki Ararat İsyanı (1930), önceki iki ayaklanmanın bir bakıma meyvesi idi. 1925'teki kanlı baskın, savaşı sürdürme isteğinde olan eski Türk ordu komutanı İhsan Nuri komutasında ve beraberindeki birkaç aşiretle 1925 Ayaklanmasın­dan kurtulan grubu kasteder.

Ararat İsyanının temelinde Erme­nilerle işbirliği ve bir entellektüel Kürt kuruluşunun desteği bulunuyor­du (Haybûn). Coğrafi yönden de Koç-kiri-Dersim'e benzer; Diyarbakır, Van, Bitlis, Elazığ ve Dersim-Koçki-ri bölgelerini içeren bağımsız bir Kür-distan isteği vardı.

Ararat Ä°syanı, bir dış destekten ve Ermeni Cumhuriyetine yakın oluÅŸun­dan yararlanmasa da, daha çok bölge­sel devlet statükosunun politik kurba­nı olur.⁽¹⁶⁰⁾

1925'te Doğu Dersim'de birkaç aşiret Şeyh Sait güçlerine arkadan saldırmışlardı, 1930'da bunun aksine, Kürt milisleri (Aleviler) cezalandır­mak ve Ararat İsyanını bastırmak için işbirliği yapan Doğu ve Batı Dersim aşiretleri, Seyit Rıza komutasında bir­leşirler.

1936-1938 Dersim Ayaklanması (Seyit Rıza ile beraber) Doğu Anado­lu'da Koçkiri'nin başlattığı iki savaş arasındaki Kürt başkaldırılarının pa­rantezini kapatır. Kürt-Alevilerle be­raber ikisi de hemen hemen aynı böl­geyle ilgilenirler. İki durumda da Dersim'de bir kimlik için, bir de tabii ki haklarının korunmasını da içeren bir savaş vardır. Bu "tutuculuk"a Kürt milliyetçiliği eklenir; okumuş liderler olan Alişer ve Nuri Dersimi'nin varlı­ğı bir bakıma garanti oldu. Tarih akı­şının gösterdiği 1936-1938 Ayaklan­ması bu kadar geniş bir milli Kürt dü­şüncesi ile beslenemiyordu. Alişer öl­dürülmüş, Nuri Dersimi, isyan sıra­sında sürgün edilmişti. Koçkiri-Der-sim İsyanı, Kürt milliyetçiliğini radi­kal hale getirmiş ve Kürtleri, Kema­list devletle doğrudan ilk kez karşı karşıya gelmesini sağlamıştı. 1936-1938 Ayaklanmasında Dersimliler, böyle açık bir karşı koyma girişimin­de bulunmaya cesaret eden ilk ve son olduklarını kanıtladılar. Çok büyük bir aşiret kaybettiler. Kemalistler, Dersim'deki Alevi Kürtlere saldıra­rak, ilk kalıntıları 1921'e dayanan bir operasyon geliştirdiler. Bu askeri operasyonlar, 1915'teki Ermeni olay­larını hatırlatır.

İncelememi beş varsayımla bitiri­yorum. Olaylardan alman gerçek so­nuçlar yerine, çalışmamı özetleyen fi­kirlerin bir "özetini" oluşturur bu var­sayımlar. Bazıları geçmiş bölümlerde zenginleştirilmiş anlatımlar içerir (III ve V.), diğerleri, bir kısmı benim araştırmam olan sezgili ve genelleşti­rilmiş varsayımlardır. (I ve II.)

I. Birinci Dünya Savaşı'nın hemen sonrasına kadar, entellektüel ilhamlı Kürt milliyetçileri dini kullanmadan mücadeleyi başlatmayı başaramadı­lar.

II. Türkiye'de Kürt Ayaklanmaları (1938'e kadar) belirgin bir Alevi-Sünni bölünmesiyle belirginleşmiştir. Birine inanan Kürtler, diğerinin ayak­lanmasına katılmamışlardır, hatta ba­zen de hükümetle birleşerek ayaklan­maya karşı koyarlar. Bu çarpıklık gü­nümüze kadar önemli bir sosyal fak­tördür.

III. Dersim'in Alevi Kürtleri, Os­manlı Ä°mparatorluÄŸunun çöküşünden sonra bağımsızlıklarını talep etmekte ilk sıradadırlar; bunu:

*  Genelde Osmanlı Ä°mparatorlu­ğundan (onları mezhep sapkını olarak gören Sünni sultan halifeden),

* 1914-1918 savaşı sırasında Jön-Türklerin yönettiÄŸi Ä°mparatorluktan (sadece uzaktan katılırlar),

* Yunan, Ermeni, Fransız düşman­lara karşı Kürtlerle birleÅŸmek için her zaman Ä°slam birliÄŸinden  söz eden Mustafa   Kemal'in  yönetimindeki 1919-1922 yıllarının Türk hüküme­tinden (Sünni Kürtlerin çoÄŸu Kema­list hükümete karşı ancak halifelik kaldırıldıktan sonra ayaklanırlar, içle­rinden bazıları Jön-Türk ve Kemalist-lerle 1914-1923 savaÅŸma katılırlar),

IV. Alevi ortamı, gelenek farklılı­ğı ve coÄŸrafî-tarihi durum Dersim'de bağımsız   Kürdistan fikrinin çıkışını kolaylaÅŸtırmıştır. Koçkiri-Dersim is­yancıları, Dersim yurdunda kimlikle­rini koruma fikrine sınır koymadan, merkeziyetçiliÄŸe ve TürkleÅŸtirilmeye karşı savaşırlar (1936-1938'da durum böyle idi). Dini söylevleri daha gizli, Åžeyh Sait dönemine göre dil ve tek et­nik birliÄŸi daha az belirgindir.

V. Uzun süre birlikte yaşamaya bağlı olan ve Dersim'in kaçaklara sı­ğınak olması olayı ile gelişen Kürt-Ermeni kardeşliği, Alevi-Sünni inanç uçurumunu artırır ve Koçkiri hareke­tinin "zihniyetinde" önemli rol oynar.

Dipnotlar

1)  Åžu anki Türkiye'nin kuzey-doÄŸusun-da bulunan (DivriÄŸi/Sivas, Tercan/Erzincan ve Elazığ) arası. 1930'lu yıllarda ismi Tun­celi olarak deÄŸiÅŸtirilir. (Bölgedeki birçok isim gibi) Koçkiri, Sivas'a doÄŸru Dersim'in batısına komÅŸu bölgeyi gösterir.

2) Nuri Dersimi, Hatıratım, s.99. Bu ki­tap yazar öldükten 13 yıl sonra 1986'da Stockholm'da çıkar.

3)  1937-38 Dersim Ayaklanması. Türki­ye'de silahlı Kürt isyanı tekrardan 1984'te baÅŸlar. (Tunceli/Dersim'de 1991'de. Yeni Ãœlke, 6-12.1991, s.12)

4) Koçkiri Ayaklanması ile ilgili bu ya­zının kaynakları şu kitaplardır: (Rus ve Er­meni kaynakların yokluğu ve de ulaşılma­yan Türk Askeri arşiv dokümanlarının ek­sikliğini not ediyoruz; İngiliz dokümanlarla ilgili, Robert Olson'un verdiği bilgilerden yararlanıyorum. The Emergence of Kurdish Nationalism 1880-1925, Texes 1991/1. ya­yın, 1989)

*  Nuri Dersimi,  Kürdistan Tarihinde

Dersim (Bu kitap 1. yayınında 1952 Ha­lep/Suriye'de çıkar. 1938'den beri burada sürgündü). Bu milliyetçi Kürdün iki kitabı birçoğuna güvenilir görünen değerli bilgiler içerir.

*  Rahmi Apak, Türk Ä°stiklal Harbi-îç Ayaklanmalar (1919-1921), t.b.,  Ankara 1984 (T.C. Genelkurmay Bask. Harp Tarihi Dairesi Resmi Yayınları, Seri No: 1, Gnkur. Basımevi). Bu eski Türk askeri Koçkiri Ayaklanmasında önemli bir yer korur.

* Ali Kemali, Erzincan Tarihi, İst. 1930 (Türkçe 2. yayın: İst. 1992).

* Faik Bulut, Belgelerle Dersim Rapor­ları, İst. 1991. (Bir kısmı Ali Kemali'den alman doküman ve belirtileri)

* T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları, Anka­ra 1980.

*  Koçkiri Ayaklanması birçok Türk ki­tabında önemli yer tutar. Buna karşın Batılı dillerde Koçkiri üzerine yayın neredeyse yok. Fransızca Müslüm ErdoÄŸan'ın "Koçki­ri Ayaklanması" (EHESS, Paris 1991) Ro­bert Paris yönetiminde yayınlanmamış) ve Ä°ngilizce R. Olson kitabında 10 kadar sayfa. Age, s.28-29.

5)  NakÅŸibendi ÅŸeyhi Ubeydullah'ın is­teklerinin dışında (1880). Olson, age, s.2.

6) Martin Van Bruinessen, "Vom Osme-nismus   zum  Separatismus;   J.   Blasch-ke/M.van Bruinessen, Berlin 1989; R. Oi-son, age, s. 1-25.

7) Kürt kökenli Kemalist tarihçisi Fırat, yakınır. M. Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto

Tarihi, Ankara 1983 (1952), s.114.

8) Rusça bilen Koçkiri'den Alişer, Kürt sorununu çözebilmek için Rus ordusu ile gizli ilişkilerde bulunur. N. Dersimi, Kür­distan Tarihinde Dersim, s.280.

9)N. Dersimi, age, s. 118.

10) N. Dersimi, age, s. 118.

11) N. Dersimi, age, s.102.

12) N. Dersimi, age, s.114.

13)  H. Bozarslan, Kemalist Türkiye'de Kürt Milli Meselesi, EHESS diploma anıla­rından; Robert Paris, Paris 1986, s.95. (Ya­yınlanmamış)

14)  Apak, age. s.152-153; N. Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 121-122; N. Dersimi, Hatıratım, s. 100; Nazmi Sevgen, "Koçkirili AliÅŸer", Tarih Dünyası, Sayı 9, Ä°stanbul 1950, s.378.

15) Tekke=Toplantı, eğitim ve konakla­ma yeri.

16) N. Dersimi, age, s. 126.

17) Mark Sykes, The Caliphs Last Heri-tage, London 1915, s.584. Söylentiye göre Dersim'den gelen 1000 aile saymıştır.

18) Hozat ve ÇemiÅŸkezek aÅŸiretleri, Ba­tı  Dersim'den toplam     45.000  savaşçı 1920'lerin sonunda bir toplantı esnasında isyana katıldıklarını belirtirler, N. Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 128. 1927'de tutulan  bir   istatistiÄŸe   göre  Dersim'de 270.000 kiÅŸi bulunur, N. Dersimi, age, s.57. N. Dersimi, bölge ve aÅŸiretler hakkında bil­gi verir ve katilimi an dile getirir. Türkmen vilayetlerinin dışında Alevi olan Koçkiri

aşiretinin tümü Türkçe biliyordu, N. Dersi­mi, age, s.64-65 ve 126. Apak, age, s.151.

19) N. Sevgen, age, s.378.

20) Apak, age, s. 153. AliÅŸer'in yanında onun saÄŸ kolu olan, dilini olduÄŸu kadar sila­hını kullanmayı da bilen karısı Zarife Ha­nım vardı. Çiftin çocuÄŸu yoktu. "Her yıl Dersim'e giden Zarife Hanımın, aÅŸiretler arasında büyük saygınlığı vardı.". N. Dersi­mi,    Kürdistan Tarihinde Dersim, s.278-281'de AliÅŸer ve Zarife'ye saygılarını su­nar. Türk subayı N. Sevgen de (age) Zari-fe'yi aynen tarif eder ve AliÅŸer'e duyduÄŸu saygıyı da gizlemez.

21)  N. Dersimi'nin rolü, R. Olson'un, age, s.28'de fark ettiÄŸi gibi pek açık deÄŸildi. Aslında,  N. Dersimi, kendi  iÅŸlevinin öne­mini Hatıratım'da açıklar, age, s. 105-117. Fakat baÅŸka hiçbir yerde ne ismi geçer ne de görevinden söz edilir. Askeri bir lider deÄŸil­di. Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ans. 1907, N. Dersimi, rolünün önemini ka­nıtlar; aynı ÅŸekilde H. Bozarslan, age, s. 122.

22)   N.  Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 159.

23)  Meço (Miço) AÄŸa, Mustafa Diyab AÄŸa, Ahmet Rainiz ve Hasan Hayri, N. Der­simi, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 130-132.

24) N. Dersimi, age, s. 127.

25)  Asker geleneÄŸine baÄŸlı Apak, onu Yıldızeli/Yozgat Ä°syanına kansan ve Der­sim'e kaçmak zorunda kalan bir haydut ve bir hırsız gibi tanıtır. N. Dersimi'ye göre bir

Kürt kahramanıdır. N. Dersimi, age, s. 151.

26) Ümraniye'ye bağlı olan Zara valisi,

27) Apak, age, s. 154.

28) Bu nedenle Ümraniye Olayı (=Koç-kiri Hadisesi) Ebubekir Hazım Tepeyran, Belgelerle Kurtuluş Savaşı Anıları, îst. 1982, s.69.

29) R. Olson, age, s.32.

30)  Apak, age, s. 156. N. Dersimi, age, s. 145, 15 Mart. Tahir ErdoÄŸan Åžahin, Erzin­can Tarihi, II. Bölüm, Erzincan 1987, s.457-458, tdare-i Örfiyye'de 1 Martta Zara kaza­sıyla ilgili, 10 Martta bütün bölgeyi kapsar.

31) Müslüm Erdoğan, age., s.49-50.

32)  Apak, age, s. 155; N. Dersimi, age, s. 146, deÄŸiÅŸik bir cevap bulunur. (Kökten yoketme" yerine "yerlerinden etme (sür­me)")

33) Apak, age, s. 156. Yarbay Cemil Ca­hit bu göreve düşünülmüştü: Hastalığını ba­hane ederek kabul etmemiştir.

34) Apak, age, s. 156-157.

35) Apak, age, s. 162.

36)   Seyit'in çoÄŸulu  (?) (Åžahin "Sa-adat'tan", Apak "SaÄŸdat'tan" diye yazar.

37) N. Dersimi, age, s. 143. Bu yazı bir­kaç değişiklikle bir ay sonra tekrar kaleme alınır. İmzalarla birlikte özeti:

Eğer olay istenilen şekilde çözüm bul­maz ise, ayaklanma Dersim'in dışında Er­zincan, Van, Diyarbakır ve Erzurum'a ka­dar yayılacaktır. İki Müslüman halk arasın­da kan akacak ve Müslümanların düşmanla­rını sevindirecektir.

8 Nisan 1337

Saadattan: AliÅŸer

Koçkiri Aşiret Ağaları: Muhammet Taki (Naki)

Dersim Aşiret Ağalan: ibrahim, Musta­fa, Mahmut, Seyithan, Munzur.

Tahir Erdoğan Şahin, Erzincan Tarihi, Erzincan 1987, II. bölüm, s.460. Apak, age, s. 161, değişiklik gösterdiği yerler parantez içine alınmıştır.

38)  Tepeyran, Nurettin PaÅŸa ile anlaÅŸa-mıyordu. Koçkiri ile ilgili olayları age, s.69-84'de yazar.

39) Apak, 3 plan ve listelerle bunu açık­lar, aynı şekilde Şahin de az çok Apak'ı özetler.

40) Apak, age, s. 164.

41) Apak, age, s.158-160.

42) Apak, age, s. 171.

43)  Bir taraftan dış güçler, stratejik ve petrol yönünden çıkarlarının dışında bulu­nan bu bölge ile ilgilenmezler, diÄŸer taraf­tan isyancıların kendileri de yabancı bir yar­dımı reddederler. (N. Dersimi, age, s. 142.)

44) Olson, age, s.36-37 ve Bülent Tanör, Türkiye'de Yerel Kongre İktidarları, İst. 1992, s.50.

45)  "Temiz ve asil bir düşünce ürünü" (PaÅŸa Kadri Cemil, Doza Kürdistan, Ankara 1991/ 1. baskı, Beyrut 1969, s.81

46) TBMM Gizli Celse Zabıtları, Anka­ra 1980, II. bölüm s.252-280 ve 513-519.

47)  N. Dersimi, age, s. 162-166. Türk hükümetinin stratejisini özetleyen, 21 Ekim

1921'de Ankara'dan gelen bir telgraf İngi­liz kaynaklarında bulunur. (Olson, age, s.38-39)

48)   Erzincan milletvekili Emin Bey, TBMM Gizli Celse Zabıttan, s.248.

49) TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.249.

50) İçişleri Bakanı Rıfat Paşa'nın ilanı: TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.250.

51) TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.251.

52) Bolu milletvekili Tunalı Hilmi Bey: TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.251.

53)  Gizli Celse Zabıtlan   yayınlannın hangi ölçüde eksik olduÄŸu sorusu akla gelir. Birkaç ay sonra, Åžubat 1922'de, bölgeye çok sınırlı bir "özerklik" tanıyan bir yasa projesi TBMM'ye sunulur. (Gizli Celse Za-bıtlannda yer almaz). Yasa reddedilir. Ol­son, age, bu projenin özetini verir.

54)   Erzincan Milletvekili Emin Bey, TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.268.

55) Soyguncu, çapulcu, şaki, şekavet vs.

56)  Erzincan Milletvekili Fevzi Efendi (TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.252): "At­lara bindiler", Cengizler (Rus (?)), Ermeni­ler, Yunanlılar, "Silahlannı aldılar"; onlan cezalandırmak hiç de abartılı deÄŸildi.

57)   Dersim'den  Hasan   Hayri   Bey: TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.253; Der-sim'den Mustafa Bey: TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.275.

58) N. Dersimi, age, s.262-264.

59) TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.267.

60) TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.253.

61) "... kötü yönetim Dersimlilerin Rus-

lar'a karşı eğilmelerine yol açar", der Hasan Hayri Bey. Kendisi, işbirliği için Ruslar'ın ona vereceği milyonlan kabul etmediği şek­linde övünür. TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.253. İç Anadolu Alevileri, 1970'li yıllarda Komünist ve dinsiz olarak suçlanırlar. Jean-François Bayart, "Modern Türkiye'de Alevi Sorunu". O. Carre, Günümüzde İslam ve Devlet, Paris 1982, s. 119.

62) Kendi çocuklan onu boğmak zorun­da kalırlar - altı saat süren bir işkence. TBMM Gizli Celse Zabıtlan, s.269.

63) TBMM, Gizli Celse Zabıtlan, s.275.

64) Apak, age, s. 172.

65) Daha pratik olmak için "Dersim" te­rimini birçok yerde, Koçkiri bölgesini de içine alan bütün Dersim bölgesi için kulla­nıyorum.

66)  Dersim, "(...) bölgesinin en ıssız, ulaşılması zor bölümlerinden biridir" (Van Bruinessen,   Agha,   Scheich und   Staat, s. 196). Van Bruinessen, Dersim Alevileri ile ilgili bazı bilgiler verir, age, s. 147-149. Anadolu Alevileri ile ilgili daha geniÅŸ bilgi Krisztina Kehl-Bodrogi'nin, Die KızılbaÅŸ-Aleviten-Untersuchungen über eine esote-rische Glanbensgemeinschaft in Anatolien adlı kitabında bulunur, Berlin 1988, s.62. Peter J. Bumke, "KızılbaÅŸ-Kurden in Der­sim (Tunceli/Türkei), Marginalitat und He-resie", Anthropos, No: 74, 1979, s.330-348. Ä°Molyneux-Seel'in yazısı da, Dersim bölge­si ile ilgili zengin bilgi içermesinden dolayı önemlidir: "A Journey in Dersim", Geog-

raphical Jouinel, 44, 1994, s.49-68.

67) Bu özellikle Safaviye'nin Şah İsma­il'in dedesi olan Şeyh Cüneyt'e kesin dönü­şü ile olur.

68)  îlk Safavi taraftarları kırmızı ÅŸapka kullanıyorlardı. Abdülbâki Gölpmarlı, "Kı­zılbaÅŸ",  Ä°slam Ansiklopedisi, Ä°st.   1955, s.789 ve Ä°rene Melikoff, "KızılbaÅŸ Sorunu", Turcica 6, Paris-Strasburg 1975, s.52.

69) Bektaşi: Hacı Bektaş Veli sınıfından olanlar (XIII./XIV. yy.) Sünniliğe uymayan (XVI. yy'dan sonra Devletin benimsediği din), Bektaşi sınıfı ilk sultanlarla ilişkide bulunmuşlardı ve Hacı Bektaş Veli, Yeniçe­rilerin başı olmuştu. Yeniçeriliğin kaldırıl­masından bir yıl sonra, Bektaşi sınıfı dağı­tıldı (1827) ve 1909'a kadar yasaklandı. 1925 yılında Mustafa Kemal, diğer dinler gibi onu da yasakladı.

70)  Sykes, bir Avrupalı'nın merakıyla Kemalist yazar UluÄŸ'un Dersimliler arasın­da bulunmasını, Ä°slamiyet öncesi dinlerin izlerini ("animizm",  "naturizm", "ÅŸama-nizm", Paganizm") not eder. Mark Sykes, The Caliphs Last Heritege, Londra 1915, s.570; NaÅŸit UluÄŸ, Tunceli Medeniyete Açı­lıyor, Ä°st. 1939, s.72-90.

71)  Van Rensselaer tarafından 1909 yı­lında sorgulanan bir dedeye göre, "beÅŸ kut­sal kitabı kasteder; Ä°brahim, Musa (Tevrat), Davut (Mezamir), Ä°sa (Ä°ncil), Muhammet (Kuran)." Aynı dede, Ä°brahim'e gelen kitabı "Suhuf' diye çağırarak onun hâlâ Mezopo­tamya'da yaÅŸadığını söyler. Van Renssela-

er, "İbrahim'in kitabı" ile "Kuran 87 son" sayfasının sonunda bir notla bunu açıklar. Van Rensselaer, "The Alevis, or deifiers of Ali", Harvard Theological Review 2, New York 1909, s.346 ve 350-351.

72) Molyneux-Seel, age, s.67.

73) Ömer Laçiner, "Der Konflikt zwisc-hen Sunniten und Aleviten in der Türkei" = İslam und Politik in der Türkei, hg.; J. Blaschke/M. van Bruinessen, Berlin 1989 (1985), s.236-237.

74)  Van Rensselaer, age, s.341 ve 349; Molyneux-Seel, age, s.65.

75)  Aynı zamanda Türk Alevileri de. Alevi Kürtleri belirli bir yere kesin olarak yerleÅŸtirmek için uzun bir araÅŸtırma gerekir. Kehl-Bodrogi, age, s.92. Zaten Kürt-Türk asimilasyon olaylarının bu ayrımı yapmayı engellediÄŸini   görebiliriz,   Bumke,  age, s.532.

76. Van Bruinessen, "The Ethnic İdetity of the Kurds"; Peter Andrews, "Türkiye Cumhuriyeti'nde Azınlık Gruplar", Wies-baden 1989, s.614.

77)  Kendilerini Kürtler gibi görmeyen Alevi Türkmenler azınlıktadır.

78) Sünni Türkler, işçi ve devlet memu­ru olarak şehirlere yerleşmişlerdir. Peter Andrevvs, age, s. 123-124. 1950'de Hozat, Nazmiye, Ovacık ve Pülümür kazaları için Alevi Zaza köylerinin yüzdesini 73.5 olarak verir.

79) Dora/Ferbe/Doris Grasslin, Die Her-renlosen-Leber in eine Kürdi senen Dorf,

1988, s.139.

80) Genelde günlük iÅŸler için "Ä°ttihat ve Terakki" partisinde yer alan Baha Sait Bey'in BektaÅŸiler ve KızılbaÅŸlar üzerine çı­kan raporunda, büyük suçlar için bile ceza­lar yer alır. Nejat BirdoÄŸan, Anadolu'nun Gizli  Kültürü Alevilik,  Hamburg  1990, s.371-377. Altmışlı yıllardan itibaren köy ortamında Alevilerin geleneksel kurumlan neredeyse iÅŸlevini yitirir. Fakat Alevi kimli­ği,   1970'lerde sosyalist fikirlere dönen gençler arasında bile yaÅŸamını korur. Ä°sviç­re'ye göçen Türk ve Kürt Alevilerin tanıklı­ğını buluyoruz: Merhaba, Zeitschrift über die Emigration aus der Türkei, Basel, 7. yıl 4/1990, s.823.

81)  Özellikle kadınları ilgilendiren cin­sel iffet.

82)  Hızır ve Oniki Ä°mam'm Muharrem ayında tuttuÄŸu oruç gibi (aÅŸure çorbası). Aleviler bir komÅŸuya ya da fakire verilen adak'a da lokma derler. Lokma, Sünni kom­şulara da verilir.

83)  Van Rensselaer, age, s.351. 196O'lı yıllardan sonra Alevi gençleri Sosyalizme iten neden bu mudur?

84)  Merhaba, age, s.8 ve Bumke, "The Turkish Alevis-Boundaries and Percepti ons", = Andrevvs, age, s.511.

85) "Ölmek var, dönmek yok."

86) Bumke, Kızılbaş-Kurden...., s.534.

87)  Åžeyh ya da Pir terimi nadiren görü­lür.

88)    Bumke,   The  Kurdish  Alevis...

s.514.

89)  ÖrneÄŸin Kemali'nin tanıklığı; Faik Bulut, Belgelerle Dersim Raporları,  Ä°st.

1991, s.76 ya da Şah Hüseyin üzerine bilgi­ler, Vital Cuinet, "La Turqui d'Asie", Paris 1892, 2, s.399.

90)  Bulut, age, s. 120. (T.C. Dahiliye Vekaleti Jandarma Umum Kumandanlı-ğı'nın 1930'larda hazırladığı ve kayıt altın­da kiÅŸiye özel olarak 100 adet bastırdığı broşürün 191-246 arasındaki sayfalarından alınmıştır.)

91) Bumke, Kızılbaş-Kurden..., s.535.

92)  N. Dersimi, Hatıratım, s.22; Moly-neux-Seel, age, s.52.

93)  Kemali, Erzincan Tarihi, 2. baskı,

1992, s.66; Bulut, age, s.330.

94)   N.  Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim: Kistim Marı/KiÅŸtim Evliyası (s.96-97) ve Yellice/Kangal'da Hüseyin Abdal Tekkesi.

95) Ferbe/Grasslin, age, s. 145-156.

96. Raymond H, Kevorkian/Paul B. Pa-bondjian, Osmanlı İmparatorluğunda Soy­kırım Öncesinde Ermeniler, Paris 1992, "Dersim Sancağı", s.381-387; Molyneux-Seel, age, s.63.

97) Kevorkian/Paboudjian, age, s.381-387.

98)   Van Bruinessen, Etnik Kimlik..., s.619 (AÄŸa, Åžeyh ve Devlet, s. 154-155). Molyneux-Seel, age, s.49-68. Celile Celil, Kürtlerle dostça geçinen Ermenilerden söz eder (Dersim'deki), "XIX. yy. Osmanlı Ä°m-

paratorluğunda Küritler", Ankara 1992/Moscou 1973, s.32.

99) Rupen, Ermeni Biır Partizanın Anıla­rı, 1990, s.64. Aynı yazar 1907'de "Varto Kürtleri ile işbirliğinden" dolayı Türk ada­leti tarafından tutuklandığını söyler (s. 157). Burhan Özkök, Osmanlılar Devrinde Der­sim İsyanları, îst. 1937, s .8, 35, 68.

100)  "Vank Kilisesi, Ermenilerle Kürt­lerin sıkı iliÅŸkide oldukları bölgede inÅŸa edilmiÅŸtir... Bu bölgedeki tapınak ortak iba­det yeri özelliÄŸinde idi. Ben de bir kere git­miÅŸtim. Bu kilisenin rahiibi güvenilir biriy­di. Seyit Rıza, önemli evnaklanm ve parası­nı ona teslim etmiÅŸti. Ayaklanma anında ra-

. hip bunları koruyordu. F'akat askerler rahi­bin oğlunu tutuklayıp onu işkence ile ko­nuştururlar. Evrakları ve parayı* alıp Vank Kilisesi'ni yakarlar. Bir nniktar altının depo­da gömülü kaldığı söylenir." Faik bulut, age, s. 193.

101) "Seyit Rıza'nın Sesen Kalesi yakı­nında Vank adında bir kö yü var. Koruma al­tındaki kilisesinde bir tıac bulunur... Bu haç'm ortasında ceviz büyüklüğünde bir ÅŸey var. Bu îmam Hüseyin'im baÅŸ parmak kemi­ğidir. Dersindiler, zorda kaldıkları zaman bu kiliseye sığınırlar ve haç'ı öperler. Ra­hip, kimbilir ne zaman Mtün Dersim'e bu haç'a tapmayı  öğretmiÅŸti."  Bulut, age, s.165-178; Vank Kilisesi ile ilgili s.178; Molyneux-Seel,   age,  s.63-64.   "Halvori Vank" olarak adlandırılan bu Kürt yöresini tarif eder, acaba aynı ye* midir? = "... The

sol remaining Armenian monastery ...of St. John the Baptist... This monastery owes it Immunity from destruction by the Kurds to its possession of a reputed miraculous relic of St. John the Baptist."

102) Garo Sasuni, Kürt Ulusal Hareket­leri ve Ermeni-Kürt Ä°liÅŸkileri, Stockholm, 1986 (1929-31), s. 121 ve s. 153; A. Ter Mi-nassian, Ermeni Cumhuriyeti  1918-1920, s.59; Kari Meyer, Armenian und die Schwe-iz, Bern 1984, s. 106.

103)   Mustafa Sönmez, DoÄŸu Anado­lu'nun Hikayesi, Ankara 1990, s.83.

104)  Van Bruinessen, Vom Osmanis-mus.... age, s.123; Rouben, age, 18-20. bö­lüm.

105)  J. der Alexanian, age, s.132-144; BirdoÄŸan, age, s.377-388. Bazı söylentilere göre Aleviler kendi dindaÅŸlarına göre/kıyas­la komÅŸu Ermenilere karşı haksızlık yapan­lara daha çok ceza veriyorlardı.

106)  Nuri Dersimi, Hatıratım, s.42 ve Kürdistan Tarihinde Dersim, s.41-42. Der­simi, aralarında Dersim'e sığınma hakkın­dan faydalanan meÅŸhur "Rupen ÅžiÅŸman-yan"ın da bulunduÄŸu Ermenilere deÄŸinir.

107)  N. Dersimi, Kürdistan Darihinde Dersim, s.115. AliÅŸer, Ocak 1918'de Erzin­can'da Murat PaÅŸa ile görüşür.

•    108) N. Dersimi, Kürdistan ..... age,

s.123.

109)  J. der Alexanion, age, s.132-144. Ermeni Gazaros der Alexanian anlatır.

110) Apak, age, s.155; Olson, age, s.33.

111) Apak, age, s. 154.

112) N. Dersimi, Kürdistan...., s. 158.

113) Erzincan milletvekili Fevzi Efendi. TBMM Gizli Celse Zabıtları, s.252.

114)  Erzincan milletvekili Emin Bey. TBMM, G.C.Z., s.269.

115)  Erzincan milletvekili Emin Bey. TBMM G.C.Z., s.270.

116. Muş milletvekili Hacı Ahmet Efen­di, TBMM G.C.Z., s.270.

117)  Erzincan milletvekili Emin Bey, TBMM G.C.Z., s.270.

118)   Dersim milletvekili Hayri Bey. TBMM G.C.Z., s.270.

1936-1938 Dersim İsyanı esnasında Er­menilerle karşılaştırma bir kez daha yapılır.

"Aşiretler bize ihanet ettiler. Hiç kimse bize yardım etmiyor. Fakat şunu unutma­yın: Eğer bizi yok ederlerse (askerler), sizin de kafanızı uçururlar (Ermeniler gibi)... Bu ihaneti bırakın..." Bulut, age, s. 189; Halis Paşa'nın s.l43'te yer alan raporu da bu kor­kuyu doğrular. Ermenilere göre yaralayıcı deneyim Dersimlilerle sınırlı değildi. 1924'te birinci Azadî Kongresinde, Şeyh Sait, Ermenilerle aynı kaderi çekmektense hainleri yardıma çağırmanın daha uygun olacağını söyler. (Van Bruinessen, Ağa, Şeyh ve Devlet, s.404). Ararat İsyanının li­deri Nuri Paşa, Türklerin "Ermeniler" gibi Kürtleri de yok edecekleri fikrini savunu­yordu. (İhsan Nuri Paşa, Ağrı Dağı İsyanı, İst. 1922, s.49.)

119) Ali Kemali, Erzincan Tarihi; Bulut,

age, s. 100; N. Sevgen, age, s.379.

120)  Kemali; Bulut, age, s.75; Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, s.75-93 ya da Hatıratım, s. 173;  Van Bruinessen, Kürdis-tan'da Soykırım (Chop. An almost forgot-ten massacre: Dersim 1937-1938).

121)   Van Bruinessen, AÄŸa, Åžeyh ve Devlet, s. 17 Ä°ve 208.

122)  Tanzimat,  Abdulhamit ve Jön-Türkler döneminde  Osmanlı  Devletinin Dersim'e girme çabalan artış göstermiÅŸtir. Molyneux-Seel'in, age, s.51'de yaptığı yo­rum biraz abartılı görünür: "The Dersim (...) were in the end reduced to complete sub-mission. The villages were destroyed, their flocks seized, and they vere left in a state of wretched poverty"; Burhan Özkök, Osman­lılar Devrinde Dersim Ä°syanları, Ä°st. 1937.

123) N. Dersimi, Kürdistan...., s.77-78.

124) Büyük Erkanı Harp Reisinin Müta­lâaları, Bulut, age, s.139-141; Türk Ansik­lopedisi, Ankara 1965; Naşit Uluğ, Tunceli Medeniyete Açılıyor, İst. 1939.

125)  Gazaros der Alexanian = Jacques der Alexanian, Euphrate'ın Ãœzerinde Gök­yüzü Kararmıştı, Paris 1988, s.338-339.

126) J. Der Alexanian, age, s.79.

127) Askeri arşivler, 7 N 1633. "Subli-me Porte" Fransız elçiliğinin askeri ataşesi bile (1901) Hamidiye Alayına bağlayarak "eşkiyahk" ve "ayaklanma" olaylarını Pa­ris'e bildirir.

128) Bulut, age, s. 183.

129)  Kürtçe "baht", Dersimi, Kürdistan

•mıırLZTur 5

Tarihinde Dersim, s.41-42 ve Ali Kemali, Er­zincan Tarihi (F. Bulut tarafından, age, s.71).

130) Bulut, age, s. 183.

131) TBMM G.C.Z., s.253.

132.  H.  Bozarslan, Kürt Sorunu...., s.153.

133) Bumke, Alevi Kürtler..., s.514.

134)   Åžahin, age, s.454.  Seyit Rıza, 1937-1938 isyanını baÅŸlatmadan önce bir­çok köy aÄŸası ile Halvori köyünün ziyaret yerinde toplanır. Buranın kutsal suyundan içerek sonuna kadar savaÅŸacaklanna yemin ederler. (Ebubekir Pamukçu, Dersim Zaza Ayaklanmasının Tarihsel Kökenleri, Ä°st. 1992, s. 123.)

135) N. Dersimi, kaçmadan önce baba­sının şiirlerini yanma almadığı için pişman­lık duyar, Hatıratım, s.27.

136) Cemil, age, s.81-82 ve N. Dersimi, Haüratım, s. 112 ve Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 155.

137) Nuri Dersimi, Hatıratım, s.H2'den bir özet ve alıntıdır.

138) "Elbet Mevlâm bize bir fırsat verir / Eser ılgıt ılgıt yeli Koçkiri'n", Müslüm Er­doğan, age, s. 173.

139) "(...) Orduları / Kahrettiler barbar­ları / Vatan için öleceğiz / İstemeyiz Moğol-ları".

140) Alişer, şiirlerinde Türkçeyi, Zaza-cayı ve Kurmançiyi kullanıyordu.

141)  Åžahin, age, s.452. Türkmenler de kendilerini Kürt olarak nitelemiÅŸ olabilirler. Erzincan yakınındaki bir köyde oturanlar

Alevi oldukları için kendilerini "Kürt" say­dıklarını bana söylemişlerdi; "Tırk"lar onlar için Sünnilerdir, (Bruinessen, Ağa, Şeyh ve Devlet, s.36-38.) Türkçenin genel anlamın­da bir başka neden daha var: Zaza -Koçkiri-Dersim çoğunlukta olan- ve Kunnançi ara­sında anlama yetersizliği. Zaza dili, dilbilim açısından Kurmançi ve Sorani Kürtçesinden farklı ve ayrı bir dildir, fakat etnik açıdan kendileri çoğunlukla Kürt gibi gören kişiler tarafından konuşulan bir dildir. 1988'den itibaren isveç'te yayınlanan PlYA gazetesi, Zazalarm farklı kişilikleri üzerine dikkat çe­ker.

142) Martin van Bruinessen, Ağa, Şeyh ve Devlet (4. ve 5. Bölüm), Vom Osmanis-mus.

143) Hamidiye Alayları ile ilgili Abdül-hamit'in tarihi genelde islam dinine ve di­ğer ulu dinlere karşı verdiği desteği dikkate almak gerekir. F. Georgeon, "Son Sıçrama (1878-1908)", Paris 1989, s.533-534.

144) Van Rensselaer, age, s.345 ve 347; M. Sykes, age, s.572.

145) Çelebi Cemalettin Efendi, I. Dünya Savaşı sırasında Bektaşilerin temsilcisi idi ve Hacı Bektaş Tekkesinde oturuyordu. Dersim'e, Hacı Bektaş'in kendisi değil de XV. yy. Bektaşileri gidiyordu. N. Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 101.

146)  Rıza Tevfık (E.E. Ramsaur, The Young Turks Princeton, 1957, s. 113). Ber-nard Lewis, Modern Türkiye'de islam ve LaikliÄŸin DoÄŸuÅŸu,  Paris   1988  (Oxford

1961), s.357.

Hacı Bektaş Veli, Yeniçerilere başkan­lık ettiğine göre, Yeniçeriler sıkça ayaklan­mış olsalar da ve 1824'ten 1908'e kadar Bektaşi düzeni Abdülhamid'e karşı dursa da, Bektaşilerin genel olarak devlete karşı direndiklerini söylemek zordur.

147) Kehl-Bodrogi, age, s.45.

148)  Fırat, age, s.95-99, 106-107, 117, 120; Van Bruinessen, AÄŸa, Åžeyh ve Devlet, s,425-426.    .

Erzincan bölgesi ile ilgili kulaktan duy­ma. Cibranlarm, Sünni Kürt aşireti tarafın­dan sömürülmüş ve kullanılmış olan Var­to'daki Honnek Alevi Kürt aşiretinin oğlu olan Fırat, rastgele Kemalistîere bağlı bir ta­rihçi olmamıştır. Hormekler, 1891'den beri Hamidiye'çilerin ayrıcalıklarından faydala­nan Cibraııiarın üstünlüklerinden kurtulmak için Kemalistlerle birleşiyorlardı. (Fırat, age, aynı sayfalar)

149)  Van Bruniessen, Vom Osmanis-mus...., s.133.

150)  Ekrem Cemil, Muhtasar Hayatım, Ankara 1992 (1989).

151) Hamit Bozarslan, "Kürt Milliyetçi­liği?"; E. Picard, Kürt Sorunu, Paris 1991, s.104.

152)  Kâzım Karabekir, istiklâl Harbi­miz, istanbul 1960, s.1103, 1112; H. Bo­zarslan, Kemalizm ve Kürt Sorunu; H. Ha­kim, Kürtlerin Ötesinde Göç, Paris 1992, s.72.

153) Hamit Bozarslan, Milli Kürt Soru-

nu..., s.95.

154)   Van Bruniessen, AÄŸa, Åžeyh ve Devlet, s.401.

155) R. Olson, age, s.35.

156) R. Olson, age, s.96-97. II. Bölüm­de açıklamıştık, Ermenilerin başına gelen­ler, Şeyh Sait'in düşüncesini bir parça etki­lemiştir.

157)  Åžeyh Sait ile Ortodoks ulema ve 1924'te kaldırılan halifeliÄŸe baÄŸlı din gö­revlileri arasındaki iliÅŸkiyi hatırlıyorum. Van  Bruniessen,   Vom   Osmanismus..., s. 149-153.

158)   Olson,  age, s. 163; Bruniessen, Vom Osmanismus..., s.162.

159)   Tercüman gazetesi,  10.09.1986 (Kurtul AltuÄŸ: "Celâl Bayar Anlatıyor"; Kritik Olayların Arka Bölümü). Mehmet Bayrak'm notlarından, PaÅŸa Kadri Cemil (=Zinar Sinopî), Doza Kürdistan, Ankara 1991 (1969), s.243.

160)  Saadabat Paktına götürür (8 Tem­muz 1937). Kürt temsilcileri italya ve Yu­nanistan'dan parasal yardım görürler. (H. Bozarslan, age, s. 184.)

161)  N. Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 187 ve 257.